Ο μοναχισμός αποτελεί
πρώιμο φαινόμενο της οργανωμένης χριστιανικής εκκλησίας.
Η χαλάρωση των ηθών στην εκκλησία κατά την ύστερη ρωμαϊκή και την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, η κατάπτωση του πνευματικού βίου στις χριστιανικές κοινότητες των πόλεων, η αναστάτωση του εκκλησιαστικού βίου από την εμφάνιση αιρέσεων και σχισμάτων, ή ακόμη και η παρουσία μορφών αναχωρήσεως άλλων θρησκειών, είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη του ασκητικού ιδεώδους από τους χριστιανούς ως μέσου πνευματικής τελειώσεως. Τούτο εκφράσθηκε με ποικίλες μορφές συλλογικής και προσωπικής πνευματικότητας.
Η χαλάρωση των ηθών στην εκκλησία κατά την ύστερη ρωμαϊκή και την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, η κατάπτωση του πνευματικού βίου στις χριστιανικές κοινότητες των πόλεων, η αναστάτωση του εκκλησιαστικού βίου από την εμφάνιση αιρέσεων και σχισμάτων, ή ακόμη και η παρουσία μορφών αναχωρήσεως άλλων θρησκειών, είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη του ασκητικού ιδεώδους από τους χριστιανούς ως μέσου πνευματικής τελειώσεως. Τούτο εκφράσθηκε με ποικίλες μορφές συλλογικής και προσωπικής πνευματικότητας.
Πνευματική
“ιδιαίτερη πατρίδα” του μοναχισμού, ακόμη και αν αυτός αναπτύχθηκε αυτόνομα και
σε άλλες περιοχές, θεωρείται η Αίγυπτος. Και τούτο λόγω των εκεί διάσημων
εκπροσώπων του και τη μυθική εικόνα της “μεγάλης ερήμου” της Αιγύπτου ως τόπου
απόλυτης απομονώσεως και σκληρής ασκήσεως.
Πρώιμη μορφή
μοναχισμού αποτελεί ο αναχωρητισμός, με εισηγητή το Μέγα Αντώνιο (+356), ενώ την
ίδια περίοδο ο άγιος Παχώμιος (+346) καθιερώνει το κοινοβιακό σύστημα ασκήσεως.
Κοινό γνώρισμα τόσο της μεθόδου αναχωρήσεως του Μ. Αντωνίου όσο και του
παχωμιανού κανόνος είναι η προτεραιότητα η οποία δίδεται στην ατομική άσκηση και
την αυτόνομη πνευματικότητα. Ωστόσο, ο μοναχισμός της Μικράς Ασίας, στην περιοχή
της Καππαδοκίας, που ανθεί την ίδια εποχή, με τη βαθιά επίδραση τώνΌρων του
Μεγάλου Βασιλείου, πέραν από τον “θεωρητικό βίο” φαίνεται να ευνοεί τη συμμετοχή
των μοναστικών κοινοτήτων σε διακονήματα κοινωνικής
ευποιΐας.
Εκτός από την
Αίγυπτο και την Καππαδοκία ο μοναχισμός γνώρισε ευρύτατη ανάπτυξη στις περιοχές
της Αντιόχειας, της Κοίλης Συρίας (μέ ιδιαίτερη μορφή το στυλιτισμό), της
Μεσοποταμίας και της Παλαιστίνης.