Ρήγας Φεραίος

Επιμέλεια - Παρουσίαση Ανάρτησης : Γεώργιος Λογαράς

Ρήγας Φεραίος
Πραγματικό όνομα	Αντώνιος Κυριαζής
Γέννηση	1757
Τόπος γέννησης	Βελεστίνο, Μαγνησία (τότε: Οθωμανική Αυτοκρατορία)
Θάνατος	24 Ιουνίου 1798
Τόπος θανάτου	Βελιγράδι (τότε: Μοναρχία των Αψβούργων)
Εθνικότητα	Ελληνική
Υπηκοότητα	Ελληνική
Είδος Τέχνης	Συγγραφέας, πολιτικός, στοχαστής και επαναστάτης.
Σημαντικά έργα	Θούριος

Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Ρήγας Φεραίος (1757 - 24 Ιουνίου 1798), ο πρόδρομος κι' ο πρωτεργάτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ήταν Έλληνας συγγραφέας, πολιτικός στοχαστής κι' επαναστάτης.

Θεωρείται εθνομάρτυρας, πρόδρομος και πρωτοπόρος αγωνιστής της εθνικής μας λευτεριάς, της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και οραματιστής μιας Βαλκανικής ομοσπονδίας.

Ο ίδιος υπέγραφε ως «Ρήγας Βελεστινλής» ή «Ρήγας ο Θεσσαλός» και ουδέποτε «Φεραίος», κάτι που ίσως να είναι δημιούργημα μεταγενέστερων λογίων.

Βιογραφία - Οικογένεια

Γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Μαγνησίας, τις αρχαίες Φερές, το 1757, από εύπορη οικογένεια.

Απ' τη νεανική του ζωή τα μόνα γνωστά είναι αυτά, που o ίδιος αναγράφει στην Επιπεδογραφία της Φεράς νυν λεγομένης Βελεστίνος και στο 4ο φύλλο της δωδεκάφυλλης "Χάρτας της Ελλάδος", που είναι κι' ένας ύμνος στη γενέτειρά του.

Το πραγματικό του όνομα ήταν Αντώνιος Κυριαζής.

Το όνομα του πατέρα του ήταν "Κυρίτζης", όπως φαίνεται στο αυτόγραφο του Ρήγα σε βιβλίο Αρχαίοι Γεωγράφοι του 1571, που είναι στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, συνηθισμένο όνομα στην περιοχή του Βελεστίνου, που διατηρείται μέχρι σήμερα.

O πατέρας του ήταν έμπορος στο Βελεστίνο κι' ονομαζόταν Γεώργιος Κυρατζής ή Κυριαζής ή Κυρίτζης. O παππούς του Κωνσταντίνος Κυριαζής ή Κυρατζής από το Περιβόλι Γρεβενών εγκαταστάθηκε στο Βελεστίνο, που είχε μεταβληθεί σε Περιβολιώτικη παροικία, στις αρχές του 18ου αιώνα.

Βέβαια, η άποψη αυτή δεν ευσταθεί διότι πουθενά δεν αναγράφει ο Ρήγας το όνομα του παππού του. Κατά την συστηματική μελέτη "Όνομα και καταγωγή του Ρήγα Βελεστινλή" αποδείχτηκε ότι είναι ντόπιος, γηγενής και δεν είχε βλάχικη καταγωγή.

Η μητέρα του ονομάζονταν Μαρία και είχε έναν αδελφό με το όνομα Κώστας. Δεν υπάρχουν έγγραφα για την ύπαρξη αδελφής. Ο Φραγκίσκος Πουκεβίλ αναφέρει πως είχε κι' έναν αδελφό, τον Κωστή, ο οποίος μάλιστα συμμετείχε στην επανάσταση του 1821.

Η οικογένεια του υπήρξε απ' τα θύματα της Τουρκικής μανίας. Απ' αυτούς διασώθηκαν μόνο η μητέρα του με τον αδερφό του και μεταφέρθηκαν στη Βλαχία, όπου συντηρούνταν απ' τον Ρήγα. Ο ίδιος προτιμούσε να χρησιμοποιεί ως επώνυμο αυτό της γενέτειράς του, ενώ οι Έλληνες διανοούμενοι που ζούσαν στην εξορία τον αποκαλούσαν Φεραίο, επειδή στην αρχαιότητα η πόλη του ονομαζόταν Φεραί.

Νεανικά χρόνια

Τα νεανικά χρόνια του Ρήγα Φεραίου είναι βυθισμένα στην αχλή του θρύλου κι' είναι πολύ δύσκολο να ανιχνευθούν τα πραγματικά γεγονότα, όπως κι' ένα πολύ μεγάλο μέρος απ' τις δραστηριότητές του αργότερα.

Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι τα άτομα με τα οποία συνεργαζόταν συνελήφθησαν κι' εκτελέστηκαν, αλλά κι' οι περισσότερες απ' τις προκηρύξεις του καταστράφηκαν.

Αργότερα η ανάγκη δημιουργίας εθνικών ηρώων του υπόδουλου έθνους, σε συνδυασμό με την έλλειψη σχετικής ιστοριογραφίας ανήγαγε πολλούς θρύλους περί του προσώπου του.

Οι βασικότερες πληροφορίες για τον ίδιο και την οικογένειά του μας τις παρέχει ο Χριστόφορος Περραιβός, που υπήρξε συνεργάτης του και συναγωνιστής.

Για τα πρώτα τριάντα, περίπου, χρόνια της ζωής του δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες. Γνωρίζουμε ελάχιστα για τον ίδιο και την οικογένειά του κι' αυτά κυρίως από θρύλους και παραδόσεις που εξ αντικειμένου εμπεριέχουν, τουλάχιστον, το στοιχείο της υπερβολής.

Εν πάση περιπτώσει, η παράδοση εμφανίζει την οικογένεια του Ρήγα σαν μία απ' τις πιο ευκατάστατες στο Βελεστίνο με πολλά κτήματα, τρία μεγάλα χάνια, βυρσοδεψείο, βαφείο κι' εργοστάσιο κατασκευής υφασμάτων και ταπήτων, στο οποίο εργάζονταν περισσότεροι από 40 εργάτες.

Σύμφωνα με τον Χριστόφορο Περραιβό τα πρώτα του γράμματα λέγεται ότι τα διδάχθηκε από τον ιερέα του Βελεστίνου και κατόπιν στη Ζαγορά και ότι μετά τις βασικές του σπουδές "εσχολάρησε" στο χωριό Κισσός. Όταν επέστρεψε, δηλαδή, έγινε δάσκαλος στην κοινότητα Κισσού Πηλίου.

Αυτό, είναι πολύ πιθανό, γιατί λόγω της έλλειψης εκπαιδευτικού προσωπικού την εποχή εκείνη, τα σχολεία κατήρτιζαν και δασκάλους. Καθώς, όμως, ο ίδιος διψούσε για μάθηση, ο πατέρας του τον έστειλε στα Αμπελάκια για περαιτέρω μόρφωση.

Στην ηλικία των είκοσι ετών σκότωσε στο Βελεστίνο έναν Τούρκο πρόκριτο, επειδή του είχε συμπεριφερθεί δεσποτικά και κατέφυγε στο Λιτόχωρο του Ολύμπου, όπου κατατάχθηκε στο σώμα των αρματολών του θείου του, του Σπύρου Ζήρα.

Αργότερα βρίσκεται στο Άγιο Όρος, φιλοξενούμενος του ηγούμενου της μονής Βατοπεδίου, Κοσμά με τον οποίον ανέπτυξε στενή φιλία.

Στην ίδια μονή συνδέθηκε φιλικά και με τον συμπατριώτη του μοναχό Νικόδημο, ο οποίος του είχε παραχωρήσει τα κλειδιά της βιβλιοθήκης της φημισμένης Αθωνιάδας Σχολής για να εμπλουτίσει τις γνώσεις του.

Όπως και να 'χει, ο Ρήγας πέρασε πρώτα απ' το Άγιο Όρος και στη συνέχεια πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου καταπιάστηκε με το εμπόριο.

Ο ανδριάντας του Ρήγα Φεραίου, αριστερά της εισόδου του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ανεγέρθηκε το 1871 με δαπάνη του Γεωργίου Αβέρωφ. Έργο του γλύπτη Ι. Κόσσου

Επαναστατική δράση

Στο Άγιο Όρος έμεινε πολύ λίγο.

Ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, μετά από πρόσκληση του Πρέσβη της Ρωσίας για σπουδές, στην οικία του οποίου γνώρισε τον Πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη (1726-1806), μέγα διερμηνέα του Σουλτάνου και παππού του μετέπειτα αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας, επίσης Αλέξανδρου Υψηλάντη (1792-1828). Εκείνη την περίοδο αρχίζει να υπογράφει με το όνομα Βελεστινλής. Στην Πόλη διεύρυνε τις σπουδές του στη Γαλλική, στην Ιταλική και τη Γερμανική γλώσσα.

Το 1785 πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου συνέχισε τις σπουδές του, εντάχθηκε στο περιβάλλον των Φαναριωτών, συνδέθηκε με μία από τις σπουδαιότερες οικογένειες Φαναριωτών, την οικογένεια  Υψηλάντηδων, για την ακρίβεια προσελήφθη ως γραμματικός του Αλέξανδρου Υψηλάντη, παππού των Υψηλάντηδων του ’21, που χρημάτισε ηγεμόνας της Βλαχίας στο διάστημα 1774-1781, ενώ το 1788 εγκαταστάθηκε στη Βλαχία ως διοικητικός υπάλληλος.

Όταν ο Υψηλάντης έφυγε για το Ιάσιο, προκειμένου να γίνει ηγεμόνας της Μολδαβίας, ο Ρήγας τον ακολούθησε. Διαφωνώντας. όμως, με τον Υψηλάντη έγινε γραμματέας του ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαου Μαυρογένη, αδερφό του παππού της Μαντώς Μαυρογένους και ταξίδεψε για το Βουκουρέστι έδρα της ηγεμονίας, όντας πλέον στην ηλικία των 30 χρόνων.

Το 1786 συναντάμε τον Ρήγα στο Βουκουρέστι να δουλεύει αρχικά ως γραμματικός του τοπικού άρχοντα Γρ. Μπραγκοβάνου και στη συνέχεια ως γραμματικός στο παλάτι του ηγεμόνα της Βλαχίας Ν. Μαυρογέννη.

Μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο και την ήττα της Τουρκίας (1790) ο Μαυρογένης αποκεφαλίστηκε ως υπαίτιος της ήττας κι' ο Ρήγας κατέφυγε στη Βιέννη, την οποία έκανε έδρα της επαναστατικής δράσης του. Στη Βιέννη ταξίδεψε μαζί με τον Αυστριακό βαρόνο Ελληνικής καταγωγής Χριστόδουλο Λάνγκενφελτ-Κιρλιανό, ο οποίος τον έφερε σε επαφή με άλλους ομογενείς.

Εκείνη την εποχή μια σειρά τοπικοί Τούρκοι φεουδάρχες όπως ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων, ο Μωχάμετ Άλη της Αιγύπτου, ο Πασβανόγλου του Βιδανίου κ. ά. αντιμάχονται την κεντρική Οθωμανική εξουσία, ευνοούν τις επαναστατικές κινήσεις κι' ορισμένοι απ' αυτούς επηρεάζονται απ' τις ιδέες της ανερχόμενης αστικής τάξης. Ταυτόχρονα η Οθωμανική αυτοκρατορία κλονίζεται από τον δεύτερο Ρωσοτουρκικό Πόλεμο που ξεσπά το 1787. Στη διάρκεια αυτού του πολέμου ο Ρήγας γνωρίζεται με τον Πασβανόγλου.

Όταν το Βουκουρέστι καταλαμβάνεται απ' τα Αυστρορωσικά στρατεύματα, ο Ρήγας εγκαταλείπει τον Μαυρογέννη, μπαίνει στην υπηρεσία του βαρόνου του Λάνγκενφελντ και τον Ιούνιο του 1790 φεύγει μαζί του για τη Βιέννη, όπου θα μείνει ως τον Ιανουάριο του 1791.

Στο μικρό αυτό διάστημα που μένει στην Αυστριακή πρωτεύουσα καταφέρνει να τυπώσει τα δύο πρώτα του βιβλία, το «Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών» και το «Φυσικής Απάνθισμα» (σ' αυτό το βιβλίο περιλαμβάνεται και η φράση: «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»), ο «Ηθικός Τρίποδας» και ο «Ανάχαρσις» και αναγγέλλει την έκδοση της μετάφρασης στα Ελληνικά του έργου του Μοντεσκιέ «Το πνεύμα των νόμων».

Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι το διάστημα αυτό η Ευρώπη συγκλονίζεται απ' τη Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση, οι ιδέες της οποίας εξαπλώνονται ραγδαία και κατακτούν το μυαλό και την καρδιά όλων των σκλαβωμένων λαών της Ευρώπης και φυσικά το μυαλό και την καρδιά όλων των καταπιεζόμενων τάξεων στις φεουδαρχικές κοινωνίες. Απ' τις ιδέες αυτές ασφαλώς δεν είναι δυνατόν να μείνει ανεπηρέαστος ο Ρήγας.

Στα χρόνια που ακολούθησαν διακρίθηκε σαν λόγιος και συγγραφέας. Απ' τον Ιανουάριο του 1791 ως και το 1796 ο Ρήγας θα μείνει στο Βουκουρέστι. Στο διάστημα αυτό, σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες, φαίνεται ότι δούλεψε ως γραμματικός του ηγεμόνα Μ. Σούτσου κι' ως διερμηνέας στο Γαλλικό Προξενείο.

Εν πάση περιπτώσει ξαναεπιστρέφει στη Βιέννη τον Αύγουστο του 1796, όντας πια ώριμος επαναστάτης. Έτσι, μέχρι το Δεκέμβρη του 1797 εκδίδει τα επαναστατικά έργα του με τα οποία άφησε ανεξίτηλο το σημάδι του στην ιστορία (Χαρτογραφικό έργο, «Θούριος», «Επαναστατικό Μανιφέστο» κλπ.) και ετοιμάζει την κάθοδό του στην Ελλάδα για να αναπτύξει επαναστατική δράση.

Όραμά του είναι η κοινή επαναστατική απελευθερωτική δράση όλων των Βαλκανικών λαών και η συγκρότηση της Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Προς αυτή την κατεύθυνση αφιερώνει όλο του το είναι.

Στη Βιέννη συνεργάτες του ήταν κυρίως Έλληνες έμποροι ή σπουδαστές, αλλά οι σημαντικότεροι από αυτούς ήταν οι αδελφοί Πούλιου, απ' τη Σιάτιστα της Μακεδονίας, τυπογράφοι. Στο τυπογραφείο τους τύπωσε τον Θούριο και την Χάρτα, που φιλοτεχνήθηκε από τον Αυστριακό λιθογράφο Φρανσουά Μίλλερ, την επαναστατική του προκήρυξη σε χιλιάδες αντίτυπα, προκειμένου να μοιραστούν στους Έλληνες των υπόλοιπων φιλελεύθερων περιοχών των Βαλκανίων, το Σχολείον των ντελικάτων Εραστών, το Φυσικής απάνθισμα, το Ηθικός Τρίπους, Το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας, Τα Δίκαια του ανθρώπου, καθώς και το Νέος Ανάχαρσις.

Ο Ρήγας απέβλεπε στην απελευθέρωση και ενοποίηση όλων των Βαλκανικών λαών και φυσικά όλου του Ελληνικού στοιχείου, που ήταν διασκορπισμένο στην Ανατολή και τα Ευρωπαϊκά κέντρα. Επηρεασμένος απ' τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Πίστεψε βαθιά στην ανάγκη της επαφής των Ελλήνων με τις νέες ιδέες που σάρωναν την Ευρώπη κι' αυτό τον ώθησε στη συγγραφή ή μετάφραση βιβλίων σε δημώδη γλώσσα και τη σύνταξη της «Χάρτας», ενός μνημειώδους για την εποχή του χάρτη, διαστάσεων 2,07 x 2,07 μ, που αποτελείτο από επί μέρους τμήματα.

Δύο έτη αργότερα, ο Άνθιμος Γαζής επιμελήθηκε μιας νέας έκδοσης της Χάρτας, μικρότερων διαστάσεων (1,04 x 1,02 μ), με τον τίτλο Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος, χωρίς όμως να αναφέρει το όνομα του Ρήγα για να αποφύγει την Αυστροουγγρική λογοκρισία.

Ο Ρήγας σπέρνει τον σπόρο της λευτεριάς.

Λεπτομέρεια από τον πίνακα "Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως" (1836)

του Παναγιώτη Ζωγράφου

Την επαγγελματική του πορεία δεν είμαστε πάντα σε θέση να την παρακολουθήσομε με ακρίβεια, όμως στην Πόλη, φαίνεται να είναι όμοια με αυτή που ακολουθούσαν οι περισσότεροι απόδημοι ομογενείς της εποχή του. Δουλεύει ως οικοδιδάσκαλος και γραμματικός σε αρχοντικά Φαναριωτών. Στην Πόλη συνάντησε την οικογένεια των Υψηλάντηδων στην οποία προσλαμβάνεται ως γραμματικός του Αλέξανδρου Υψηλάντη, παππού των Υψηλάντηδων του '21. Έχει δίψα για μάθηση και ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την μόρφωση του. Εκεί κοντά στην οικογένεια των Υψηλάντηδων έμαθε ξένες γλώσσες, πράγμα που ήταν εντελώς απαραίτητο για κάθε Φαναριώτη, που διεκδικούσε θέση στην Οθωμανική αυτοκρατορία, ή στις ηγεμονίες. Ο Ρήγας έδειξε πραγματικά καταπληκτική ικανότητα στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και είχε αποκτήσει προχωρημένη εξοικείωση με τα Τουρκικά, τα Βλάχικα, τα Γερμανικά, αλλά και τα Γαλλικά, που τα χειρίζονταν όπως τη μητρική του γλώσσα.

Έμαθε επίσης να παίζει και φλάουτο που το χρησιμοποίησε αργότερα για να παίζει τα τραγούδια του.

Ύστερα από την παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη έρχεται στις πλούσιες παραδουνάβιες χώρες όπου “ο ελεύθερος αυτός τόπος είναι ο μόνος κατάλληλος για την ανάπτυξη των ιδεών του, και το μόνο άσυλο των ελευθεροφρόνων Ελλήνων.....” (όπως γράφει ο βιογράφος του Χριστ. Περραιβός). Εκεί προσλαμβάνεται και εισέρχεται στην υπηρεσία του Μπραγκοβάνου.

Η άποψη ότι δούλεψε σαν γραμματικός του Μαυρογένη την περίοδο που ξεσπάει ο δεύτερος Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1787-1792) μάλλον πρέπει να αναιρεθεί σύμφωνα με νεότερες έρευνες.

Παρόλο που δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς εγκαταστάθηκε ο Ρήγας στη Βλαχία γνωρίζουμε ότι το 1780 ήταν στο Βουκουρέστι κανονικά εγκαταστημένος, ως γραμματέας του ηγεμόνα Αλέξανδρου Υψηλάντη, όπου ανάπτυξε μεγάλη δράση.

Όπως γράφει ο Περραιβός στη “Σύντομη βιογραφία” του, ο Ρήγας ήταν φιλόπονος, έξυπνος, ζωηρός, εύστροφος κι' αγαπητός σε όλους, πρόθυμος πάντα να εξυπηρετήσει τους πάντες.

Ο Ρήγας συνέχιζε να μελετά και να παρακολουθεί από κοντά όλη την πνευματική κίνηση της εποχής του. Τότε γνωρίστηκε με το σημαντικό δάσκαλο και πρωτοπόρο σε ριζοσπαστικές ιδέες, Δημήτριο Καταρτζή, που είχε τοποθετηθεί στο Βουκουρέστι σαν νομικός σύμβουλος του ηγεμόνα. Ο Καταρτζής ήταν ο πρώτος με αναγνωρισμένο κύρος, που υποστήριξε την δημοτική γλώσσα. Η γνωριμία του Ρήγα με τον Καταρτζή και η στενή φιλία τους, τον βοήθησε σημαντικά, στην τελική διαμόρφωση των ιδεών του.

Ο Καταρτζής ήταν βαθιά επηρεασμένος απ' τον Γαλλικό Διαφωτισμό και τις θέσεις των Εγκυκλοπαιδιστών και είχε σαν κύριο στόχο του, όπως κι' ο Ρήγας αργότερα: “την κοινή προκοπή”.

Ο Ρουμάνος ιστορικός Ξενοπόλ γράφει ότι το 1780 κι' ενώ ήταν γραμματέας του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ο Ρήγας δημιούργησε μια μυστική οργάνωση που την ονόμασε Εταιρεία των φίλων και είχε ως έμβλημα το “Ζήτω η Φιλοπατρία”.

Το γεγονός αυτό δεν αναφέρεται από άλλη πηγή. Ο Αρ. Δασκαλάκης στο “Ρήγας Βελεστινλής” υποστηρίζει ότι η εταιρεία αυτή του Ρήγα, αν υπήρχε πραγματικά, θα πρέπει να ήταν κάποια μασονική στοά κι' όχι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση. Τα σχέδια για μια εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση τα τοποθετεί μετά την κάθοδο του Ναπολέοντα στην Ιταλία.

Στα 1790 ο Ρήγας μπαίνει στην υπηρεσία του Χριστόδουλου Κυρλιανού σαν γραμματέας και θα παραμείνει στη θέση αυτή μέχρι το 1791, που θα τον συνοδεύσει στη Βιέννη.

Στους λίγους μήνες της εκεί παραμονής του ο Ρήγας βρίσκει την ευκαιρία να τυπώσει τα πρώτα του βιβλία.

Έτσι σε ηλικία τριάντα τριών ετών ο αφανής “γραμματικός” παρουσιάζεται συγγραφέας τριών βιβλίων.

Με τα χειρόγραφα έτοιμα στις αποσκευές του (ασφαλισμένα μέσα σε μια μαξιλαροθήκη, καθώς έγραφε ο ίδιος αργότερα) ο Ρήγας κατευθύνεται στα Ελληνικά τυπογραφία της Βιέννης για να τυπώσει ότι προλάβει. Τύπωσε τότε μια σειρά διηγήματα, μεταφρασμένα απ' τα Γαλλικά, με τον τίτλο “Σχολείον των ντελικάτων εραστών” κι' ένα εκλαϊκευμένο εγχειρίδιο αστρονομίας και φυσιογνωσίας με τον τίτλο “Φυσικής απάνθισμα”. Ακόμα ανήγγειλε και την τύπωση ενός τρίτου βιβλίου, “Το πνεύμα των νόμων” του Montesquieu μεταφρασμένο, έκδοση που δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει.

Τον Αύγουστο του 1796 εγκαταλείπει οριστικά την Βλαχία κι' έρχεται στη Βιέννη όπου αποδύεται σε εκδόσεις χαρτών και βιβλίων, δικών του και ξένων, ξεσηκώνει τους πατριωτικούς κύκλους των ομογενών, παίρνει ηγετική πρωτοβουλία στα απελευθερωτικά σχέδια. Καταστρώνει με τους φίλους του μακρόπνοα σχέδια εκδοτικών εξορμήσεων, συνδυασμένα με την εθνοδιαφωτιστική προσπάθεια που επέβαλαν οι περιστάσεις.

Τον Οκτώβρη του 1797 μέσα σε δύο νύχτες τυπώνονται κρυφά σε 3000 αντίτυπα το επαναστατικό του μανιφέστο, ένα μεγάλο μονόφυλλο πυκνογραμμένο σε μεγάλο σχήμα που περιείχε αρχικά τα πανανθρώπινα συνθήματα, “Ελευθερία - Ισώτης - Αδελφότης” και περιλάμβανε μια φλογερή "Προκήρυξη", έπειτα μια "Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου" και το "Σύνταγμα" του νέου πολιτεύματος και στο τέλος τον αθάνατο "Θούριο".

Οι χάρτες ήταν δύο γεωγραφικοί πίνακες των παραδουνάβιων ηγεμονιών η “Νέα Χάρτα της Βλαχίας” και η “Γενική Χάρτα της Μολδοβίας”, δύο έργα που αποτελούσαν και υπολογίσιμη ίσως εμπορική επιχείρηση - και η μεγάλη (2*2μ.) δωδεκάφυλλη “Χάρτα της Ελλάδος” (1797) γεωγραφικός και ιστορικός πίνακας του αρχαίου και νέου Ελληνισμού, μνημείο πολυμαθείας και φιλοπονίας, πατριδογνωστική εγκυκλοπαίδεια προορισμένη να ανακαλέσει στη μνήμη των ραγιάδων την προγονική τους ιστορία και δόξα.

Στον ίδιο χαλκογράφο τύπωσε τότε (1797) και μια εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, πλαισιωμένη με πορτραίτα στρατηγών και εικονογραφικές παραστάσεις μαχών, σκηνές που αναζωπύρωναν την εθνική περηφάνια των απογόνων του θρυλικού τιμωρού των Ασιατών.

Από τα βιβλία που τύπωσε το ίδιο εκείνο διάστημα στη Βιέννη ο Ρήγας το ένα, ο “Νέος Ανάρχασις”  (1797) έχει στενή σχέση με το ιστορικό περιεχόμενο της μεγάλης Χάρτας. Η φανταστική περιήγηση στην Αρχαία Ελλάδα (Voyage du jeune Anacharsis en Grece) (1788) του Γάλλου αβά J. Barthelemy έργο θαυμαστής αρχαιογνωσίας, που το διαθερμαίνει βαθύτατη λατρεία προς το κλασσικό μεγαλείο. Δεύτερο βιβλίο τυπωμένο το ίδιο διάστημα είναι ο “Ηθικός Τρίπους” (1797), ένα τρίπτυχο με “ηθικό” περιεχόμενο, έργα λογοτεχνικά, που κατοπτρίζουν τα ήθη των ανθρώπων.

Δεν έχομε βέβαια μπροστά μας το συστηματικό έργο ενός αιωνόβιου σοφού αλλά σποραδικές εκδηλώσεις των ανησυχιών, των αναζητήσεων και των φιλοδοξιών ενός αυτοδημιούργητου - αυτοδίδακτου νέου, που δεν γνώρισε συστηματικές σπουδές και πανεπιστήμια, αλλά όμως ανάμεσα στις άλλες απασχολήσεις του καλλιεργούσε τα γράμματα, παθιαζόταν για την κατάκτηση και τη διάδοση των “φώτων”.

Πολλά έχουν ειπωθεί για την επιλογή απ' τον Ρήγα, της Βιέννης, σαν κέντρο της δράσης του. Η Βιέννη ήταν η πρωτεύουσα της πιο αντιδραστικής αυτοκρατορίας, με στενές σχέσεις με την Τουρκία και είχε δημιουργήσει μια τρομερή αστυνομία, που είχε ειδικευτεί στην καταστολή των επαναστατικών κινημάτων.

Ο Ρήγας την επέλεξε όμως για ένα ειδικό λόγο. Στην Αυστροουγγαρία υπήρχαν πολυπληθείς Ελληνικές παροικίες, που είχαν εξελιχθεί πολιτικά σε ριζοσπαστικές. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα του Κατσώνη είχε για κέντρο την Αυστρία. Οι Έλληνες της Αυστροουγγαρίας, που αρχικά έγιναν δεκτοί με ευμένεια συναντούσαν μεγάλες δυσκολίες στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι. κι' αυτό γιατί καθώς αναπτύσσονταν η ντόπια αστική τάξη, παίρνονταν περιοριστικά μέτρα κατά των Ελλήνων.

Οι Έλληνες της Αυστρίας λοιπόν ένιωθαν περισσότερο την ανάγκη της εθνικής ελευθερίας και γι` αυτό είχαν συνδράμει ενεργά και γενναιόδωρα στο κίνημα του Κατσώνη.

Ο Ελληνισμός της Αυστροουγγαρίας είχε δεχθεί περισσότερο έντονα την επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης. Νιώθοντας την ανάγκη μιας εθνικής αποκατάστασης, που θα τον προστάτευε είχε δεχθεί με συγκίνηση τα κηρύγματα “περί έθνους και εθνικής ελευθερίας” της Γαλλικής Επανάστασης. Είχε δει και εκτιμήσει πολύ σωστά το πρόβλημα “Αλή-πασάς”.

Ο Ρήγας επέλεξε την Βιέννη σαν κέντρο της δράσης του παρόλο, που ο στενός του φίλος Πασβάνογλου πίστευε ότι το κίνημα, που προετοίμαζε, έπρεπε να αρχίσει από το Αιγαίο, απ' εκεί όπου ήταν κι' η καρδιά της Ελλάδας.

Στη Μολδαβία και τη Βλαχία κυριαρχούσαν οι Φαναριώτες, όμως ο Ρήγας ήθελε να αποφύγει αυτό τον πειρασμό γιατί δεν πίστευαν στις τολμηρές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, που στάθηκαν και η βάση των δικών του σκέψεων κι' εμπνεύσεων. Απ' τη Βιέννη ο Ρήγας βρισκόταν κοντά στην Ελλάδα, κι' αποχτούσε αμέσως επαφή με τους κλέφτες και τους αρματολούς, που ήταν η βάση του ενός εθνικού κινήματος.

Στη Βιέννη άλλωστε εκδόθηκε και η πρώτη Ελληνική εφημερίδα από τους αδερφούς Μακρίδη-Πουλιού στα τέλη του 1790 με τον τίτλο “Εφημερίς”. Παρόλο που εκδιδόταν κάτω απ' την Αυστριακή λογοκρισία πρόβαλλε έμμεσα τις εθνικές τάσεις. Στην “Εφημερίδα” θα συνεργαστεί κι' ο Ρήγας και θα την κάνει όργανο προβολής των σκοπών του.

Στη Βιέννη ο Ρήγας είχε οικονομική άνεση παρόλο που δεν είχε συγκεκριμένους πόρους. Έκανε συχνά ταξίδια, κατέλυε σε μεγάλα ξενοδοχεία και τύπωνε τα βιβλία του.

Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι είχε κάποια οικονομική ενίσχυση απ' τις Γαλλικές υπηρεσίες, με τις οποίες κρατούσε από χρόνια στενή σχέση, αν και μπορεί να είχε μαζέψει δικά του χρήματα την εποχή της κατάρρευσης του Τουρκικού στρατού και της φυγής του Μαυρογένη. Ακόμα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Ρήγας συνεργαζόταν στενά και με παράγοντες της Βλαχίας που τον κάλυπταν οικονομικά.

Στη Βιέννη επίσης συγκέντρωσε γύρω του ένα κύκλο αφοσιωμένων στις ιδέες και στα προγράμματα του. Ήταν κατά κύριο λόγο νέοι έμποροι, που είχαν ενθουσιαστεί με τις Γαλλικές ιδέες. Δημιουργήθηκαν διάφοροι κύκλοι στους οποίους μιλούσε ο Ρήγας, που ήταν καλός ρήτορας και κέρδιζε εύκολα το ακροατήριο του.

Στη Βιέννη ο Ρήγας συνεχώς κινούνταν μεταξύ των Ελλήνων και τους μυούσε στην οργάνωση του, που προετοίμαζε την εθνική εξέγερση. Η επιλογή των προσώπων, που μυούσε στα σχέδια του γινόταν προσεκτικά. Στους μυημένους κυκλοφορούσε τα έργα του και κυρίως τον “Θούριο”, το επαναστατικό του κήρυγμα. Το κυκλοφορούσε χειρόγραφο, που οι μυημένοι το αντέγραφαν και το έδιναν σε άλλους, για να κάνουν το ίδιο κι' αυτοί και τα μηνύματα του έτσι έφταναν ως την Ελλάδα.

Αναμνηστική πλάκα στον πύργο Νεμπόϊτσα,

στον οποίο ο Ρήγας Φεραίος βρήκε φρικτό θάνατο

Ως κορυφαίο έργο του, πάντως, θεωρείται η «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας» που περιείχε:

• τον Θούριο, γνωστό επαναστατικό άσμα
• μια επαναστατική προκήρυξη
• τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σύμφωνα με τα πρότυπα των Γάλλων Διαφωτιστών και
• το Σύνταγμα του Ρήγα

Το πολιτικό όραμα του Ρήγα συνίστατο στη δημιουργία μιας πολυεθνικής Βαλκανικής επικράτειας που θα ήταν απαλλαγμένη απ' τις αγκυλώσεις της Οθωμανικής πολιτικής και στην οποία οι Έλληνες θα είχαν κυρίαρχη θέση. Για την πραγματοποίηση αυτού του στόχου προσπάθησε να εξεγείρει όλους τους υπόδουλους στους Οθωμανούς λαούς της Βαλκανικής εναντίον του κοινού τυράννου. Επεδίωξε, μάλιστα, να συναντήσει τον Μεγάλο Ναπολέοντα για να ζητήσει τη βοήθειά του.

Παράλληλα με τις εκδοτικές του δραστηριότητες, ο Ρήγας προετοίμαζε και την αναχώρησή του από την Αυστρία, κυρίως εξαιτίας του επαναστατικού κλίματος, που είχε καλλιεργήσει η Γαλλική Επανάσταση και της διάθεσής του να ενισχύσει τις προσπάθειες του Ναπολέοντα.

Το 1792 η υπογραφή της Ρωσοτουρκικής συνθήκης ειρήνης στο Ιάσιο οδηγεί τις ελπίδες του Ρήγα για απελευθέρωση των Ελλήνων απ' τη Γαλλία και τον Βοναπάρτη. Οι πληροφορίες για τη μυστική επαναστατική δράση του Ρήγα είναι ασαφείς και προέρχονται κυρίως από μαρτυρίες βιογράφων και πληροφορίες τις οποίες απέσπασε η ανάκριση των Αυστριακών αρχών μετά τη σύλληψη του Ρήγα και των συντρόφων του. Το συμπέρασμα ούτως ή άλλως είναι ότι δεν υπήρχε οργανωμένος επαναστατικός συνωμοτικός πυρήνας αλλά διάσπαρτες επαφές με ομοεθνείς, τους οποίους διέγειρε ο επαναστατικός ενθουσιασμός του Ρήγα. Το πιθανότερο και επικρατέστερο σενάριο που επικρατεί μέχρι σήμερα για τη σύλληψη του Ρήγα έχει να κάνει σχέση με τη τελευταία φάση προετοιμασίας του που συνδέεται με δύο επαναστατικές προκηρύξεις, το "Επαναστατικό Μανιφέστο" και την "Προκήρυξη", που τυπώθηκε σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων.

Τα γεγονότα έχουν ως εξής:

Οι δύο προκηρύξεις στάλθηκαν στον Αντώνη Νιώτη στην Τεργέστη, για να τα παραλάβει ο Ρήγας μαζί με τον αφοσιωμένο του φίλο Χριστόφορο Περραιβό και να τα προωθήσει στην Ελλάδα. Η επιστολή, όμως, με την οποία ενημέρωνε ο Ρήγας για την αποστολή των εντύπων του, έπεσε στα χέρια του Δημητρίου Οικονόμου, εμπορικού συνεργάτη του Αντωνίου Κορωνιού, προς τον οποίο απευθυνόταν η επιστολή. Ο Οικονόμου κατέδωσε και τους δύο στην Αυστριακή αστυνομία και συγκεκριμένα στον βαρόνο Πιττόνι, διοικητή της αστυνομίας στη Τεργέστη. Ο οποίος με τη σειρά του ενημέρωσε το κυβερνήτη της πόλης Κόντε Πομπήιο Μπριγκίντο κι' αυτός τον διέταξε την σύλληψη.

Η Εταιρεία του Ρήγα

Οι πληροφορίες για τη μυστική επαναστατική δράση του Ρήγα είναι ασαφείς και προέρχονται κυρίως από μαρτυρίες βιογράφων και πληροφορίες τις οποίες απέσπασε η ανάκριση των Αυστριακών αρχών μετά τη σύλληψη του Ρήγα και των συντρόφων του.

Ο Χρ. Περραιβός, που υπήρξε σύντροφος του Ρήγα στα γραπτά του, είναι κατηγορηματικός ότι ο Ρήγας είχε συστήσει επαναστατική οργάνωση – εταιρεία - σύμφωνα με την ορολογία της εποχής.  Αλλά και η Αυστριακή αστυνομία βεβαιώνει ότι υπήρχε επαναστατική εταιρεία στην οποία συμμετείχαν ο Ρήγας και οι σύντροφοι του.

Είναι βέβαιο ότι οι ιστορικές μαρτυρίες, που έχουν σωθεί και αφορούν το θέμα δε μας δίνουν ολοκληρωμένες πληροφορίες για το πώς ακριβώς ήταν η εταιρεία του Ρήγα ως προς την οργάνωσή της, τα σχέδιά της, τα μέλη και την εξάπλωσή της.

Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν μπορεί να μας οδηγήσει να αρνηθούμε την ύπαρξη της εταιρείας αυτής.

«Όλα όσα μας παραδίδονται – γράφει ο Βρανούσης – έστω και κάπως αόριστα, συνηγορούν σ” αυτό και μας βεβαιώνουν ότι ο Ρήγας έλαβε ενεργό μέρος κι' έπαιξε κάποιο σημαντικό ρόλο στην "εταιριστική κίνηση" της εποχής του».

Τελευταία χρόνια

Ο Ρήγας συνελήφθη στην Τεργέστη την 1η Δεκεμβρίου του 1797 απ' τους Αυστριακούς μαζί με τον Περραιβό. Είχε αποφασίσει να κατέβει στην Ελλάδα μέσω Τεργέστης, αλλά θα περνούσε πρώτα από τη Βενετία. Πριν φύγει από τη Βιέννη ο Ρήγας, έστειλε στην Τεργέστη, στο φίλο και έμπιστο σύντροφό του Αντώνη Κορωνιό, τρία κιβώτια με επαναστατικό υλικό. Επειδή όμως ο Κορωνιός έλειπε στη Δαλματία για εμπορικές δουλειές, τα κιβώτια παρέλαβε ο συνεταίρος του από την Κοζάνη Δημήτριος Οικονόμου, ο οποίος, αφού τα άνοιξε και είδε τι περιείχαν, κατέδωσε τα καθέκαστα στην Αυστριακή αστυνομία.

Έτσι μόλις ο Ρήγας έφτασε στην Τεργέστη συνελήφθη αμέσως.

Συλλήψεις επαναστατών ή υπόπτων για επαναστατική δράση έγιναν επίσης σε Βιέννη, Πέστη, Σεμλίνο. Συνελήφθησαν οι επτά που βρήκαν μαζί με τον Ρήγα μαρτυρικό θάνατο, αλλά και οι Γεώργιος Πούλιος, Φιλ. Πέτροβιτς, Γ. Θεοχάρης, Κ. Τούλιος και Κ. Δουκάς.

Μόλις μαθεύτηκε η σύλληψη του Ρήγα πολλοί έκαναν έκκληση, στο σουλτάνο Σελίμ Γ΄, για την απελευθέρωση του. Ανάμεσα σε αυτούς ο φίλος του Ρήγα, Οσμάν Πασβανόγλου, ηγεμόνας του Βιδινίου και ο Αλή Πασάς αλλά μάταια. Κατόπιν οδηγήθηκε στη Βιέννη, στις 14 Φεβρουαρίου 1798, όπου ανακρίθηκε μαζί με τους υπόλοιπους συντρόφους του. Κατάληξη των ανακρίσεων, σε συνδυασμό με τις συνεννοήσεις με τον Σουλτάνο, ήταν να εκτοπισθούν απ' τους συλληφθέντες οι Αυστριακοί και άλλων εθνοτήτων υπήκοοι για να δικαστούν από τις Αυστριακές αρχές, εκτός απ' τους Οθωμανούς, που απελάθηκαν και οδηγήθηκαν στην Οθωμανική επικράτεια για να υποστούν τις κυρώσεις του Σουλτάνου.

Ο Ρήγας (41 χρονών) και οι επτά σύντροφοί του που ανήκαν στην ίδια κατηγορία, ο Ευστράτιος Αργέντης (31 χρονών, έμπορος απ' τη Χίο), ο Δημήτριος Νικολίδης (32 χρονών, γιατρός απ' τα Ιωάννινα), ο Αντώνιος Κορωνιός (27 χρονών, έμπορος και λόγιος απ' τη Χίο), ο Ιωάννης Καρατζάς (31 χρονών, λόγιος απ' τη Λευκωσία της Κύπρου), ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας (22 χρονών, έμπορος απ' την Σιάτιστα), ο Ιωάννης Εμμανουήλ (24 χρονών, φοιτητής της ιατρικής απ' τη Καστοριά) και ο Παναγιώτης Εμμανουήλ (22 χρονών, αδερφός του προηγούμενου και υπάλληλος του Αργέντη), με συνοδεία των αυστριακών αρχών παραδόθηκαν στις 10 Μαΐου 1798 στους Τούρκους του Βελιγραδίου – γιατί ήταν Τούρκοι υπήκοοι – και φυλακίστηκαν στον πύργο Nebojša (Небојша), παραποτάμιο φρούριο του Βελιγραδίου.

Οι υπόλοιποι που ήταν Αυστριακοί υπήκοοι εκτοπίστηκαν.

Εκεί, ύστερα από συνεχή βασανιστήρια, στις 24 Ιουνίου του 1798, στραγγαλίστηκαν και τα σώματά τους ρίχτηκαν στον Σάβα, παραπόταμο του Δούναβη.

Εκείνο το διάστημα που οι Αυστριακές αρχές προχωρούσαν στην απέλαση των οκτώ, ο Αδαμάντιος Κοραής, μαντεύοντας το τραγικό τους τέλος, έγραφε:

«Παρίστανται ίσως ταύτην ώραν δέσμιοι έμπροσθεν του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας μάρτυρες. Ισως, ταύτην την ώραν, κατεβαίνει εις τας ιεράς κεφαλάς των η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον Ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των, και ίπταται η μακαρία ψυχήν των, διά να υπάγη να συγκατοικήση με όλων των υπέρ ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίμους ψυχάς. Αλλά του αθώου αίματος η έκχυσις αύτη αντί του να καταπλήξη τους Γραικούς θέλει μάλλον τους παροξύνει εις εκδίκησιν».

Αντίθετα το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τον Δεκέμβρη του 1798, τότε δηλαδή που συλλαμβανόταν ο Ρήγας, με εγκύκλιο του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε' καλούσε τους δεσποτάδες να κατάσχουν το επαναστατικό μανιφέστο του Ρήγα (την επαναστατική του διακήρυξη, το Πολίτευμά του κ.λ.π.) διότι «πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των δολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον».

Δυο κείμενα – δύο κόσμοι ...

Η δολοφονία του Ρήγα Φεραίου

Στις 24 Ιουνίου του 1798, αργά το βράδυ, οκτώ Έλληνες, που κρατούνταν φυλακισμένοι στο κάστρο Nebojša του Βελιγραδίου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στα κελιά τους διά της μεθόδου του στραγγαλισμού.

Ήταν ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος), απ' το θεσσαλικό χωριό Βελεστίνο, ετών 40, ο Ευστράτιος Αργέντης, έμπορος απ' τη Χίο, ετών 31, ο Δημήτριος Νικολίδης, γιατρός απ' τα Ιωάννινα, ετών 32, ο Αντώνιος Κορωνιός έμπορος και λόγιος απ' τη Χίο, ετών 27, ο Ιωάννης Καρατζάς, λόγιος απ' τη Λευκωσία της Κύπρου ετών 31, ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούτζιας, έμπορος απ' τη Σιάτιστα, ετών 22, ο Ιωάννης Εμμανουήλ, φοιτητής ιατρικής, απ” την Καστοριά, ετών 24 κι' ο αδελφός του Παναγιώτης Εμμανουήλ, υπάλληλος του Αργέντη, ετών 22.

Τα πτώματα των νεκρών ρίχτηκαν στον Σάβα, παραπόταμο του Δούναβη, που τώρα χωρίζει το παλιό απ' το νέο Βελιγράδι.

Η είδηση του θανάτου του Ρήγα και των συντρόφων του συγκλόνισε λαούς και προσωπικότητες απ” άκρου εις άκρον της Βαλκανικής χερσονήσου, ιδιαίτερα δε όσους προσέβλεπαν στις επαναστατικές ιδέες της εποχής και στους ανθρώπους που τις υπηρετούσαν.

Ο Ρήγας πεθαίνοντας είπε :

«Λύσσαξε Τούρκε!

Δεν εξαλείφεις μ' ημάς και το σπόρο της Ελευθερίας.

Οι εκδικηταί μας γλήγορα θ' αναβλαστήσωσι! »

"Ρήγας Φεραίος", τοιχογραφία του Αθανάσιου Παγώνη, 1870

Διανοητική προετοιμασία και επαναστατική πράξη

Το τέλος του 18ου αιώνα χαρακτηρίζεται απ' την έκρηξη επαναστατικών διεργασιών στη Δυτική Ευρώπη, που οδηγούν αφ' ενός στην κινητοποίηση για τη δημιουργία εθνικών κρατών και αφ' ετέρου στην υιοθέτηση δημοκρατικών θεσμών και στη σταδιακή ενσωμάτωση των μαζών στο πολιτικό σύστημα.

Οι επαναστατικές αυτές διεργασίες, που αναδιατάσσουν συνολικά το πεδίο της πολιτικής στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, συστοιχούν με ή και διευκολύνουν τις διαδικασίες του οικονομικού εκσυγχρονισμού, που είχαν δρομολογηθεί με την ιστορική δυναμική της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Όμως, την ίδια περίοδο, οι επαναστατικοί κραδασμοί, που προκάλεσαν η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι εξαπλώνονται στον κορμό της Ευρωπαϊκής ηπείρου μέχρι την Ιταλική χερσόνησο και τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου ο σουλτανικός δεσποτισμός φάνταζε ανίκητος.

Η διαδικασία διαμόρφωσης εθνικής συνείδησης στους υπόδουλους Βαλκανικούς λαούς και η συνακόλουθη εκκοσμίκευση της πολιτισμικής τους ταυτότητας συνέπεσε με την ταυτόχρονη δράση κρίσιμων ενδογενών και εξωγενών παραγόντων, που έθεταν σε κίνηση τους μηχανισμούς μετασχηματισμού της Οθωμανικής κοινωνίας.

Οι κυριότεροι από τους παράγοντες αυτούς είναι οι ακόλουθοι:

1. Η εσωστρέφεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Πα- σάροβιτς το 1718 και η απόπειρα εισαγωγής μεταρρυθμίσεων απ' τον Σελίμ Γ' προκειμένου να ανακοπεί η διαδικασία κατάρρευσης των δομών του Οθωμανικού κράτους.

2. Η προϊούσα διείσδυση των Ευρωπαϊκών κεφαλαίων στην Οθωμανική οικονομία και η οικονομι- κή αναβάθμιση συνεκτικών ομάδων των υπόδουλων πληθυσμών, οι οποίες έλεγχαν τους ε- μπορικούς δρόμους, που συνέδεαν την Οθωμανική αυτοκρατορία με τα Ευρωπαϊκά κράτη, τα παράλια της Μεσογείου και τη νότια Ρωσία.

3. Η έκρηξη των τριών Ρωσοτουρκικών πολέμων του 1710-1711, του 1768-1774 και του 1787- 1792, η αντιπαράθεση Αυστρίας-Οθωμανικής αυτοκρατορίας, καθώς και η δράση ένοπλων σωμάτων αντίστασης των υποδούλων (κλέφτες, χαιντούκοι).

4. Η πολιτική αναταραχή στις Οθωμανικές επαρχίες και η εμφάνιση αποσχιστικών τάσεων, ό πως αυτή του Αλή πασά των Ιωαννίνων, ο οποίος καταλαμβάνει τις περιοχές της Θεσσαλίας και της Ακαρνανίας το 1788, αλλά και του Οσμάν Πασβάνογλου, που εκδηλώνεται στις παρα- δουνάβιες ηγεμονίες στο χρονικό διάστημα 1793-1796.

5. Η βαθμιαία ανάδειξη της κοινωνικής ομάδας των Φαναριωτών από το 1699 (Συνθήκη του Κάρλοβιτς) και έως το 1821 στα αξιώματα του μεγάλου διερμηνέα της Πύλης, του διερμηνέα του ναυάρχου του Οθωμανικού στόλου και του οσποδάρου των παραδουνάβιων ηγεμονιών με προφανή αποτελέσματα στη δημιουργία θετικής αυτοεικόνας των Ελληνικών πληθυσμών και στη διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού και της πεφωτισμένης δεσποτείας.

6. Η δυναμική εκδήλωση του πνευματικού κινήματος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, που εκφράστηκε με την εκκοσμίκευση της παιδείας, την αύξηση των εκδόσεων κοσμικού και επιστημονικού χαρακτήρα, την ίδρυση σχολείων και βι- βλιοθηκών και την καθιέρωση κληροδοτημάτων από τους πλούσιους Έλληνες της Διασποράς, που έδωσαν την ευκαιρία στους «φιλομαθείς νέους» να σπουδάσουν στην Ευρώπη και να έρ- θουν σε επαφή με τις νέες ιδέες και επιστημονικές αντιλήψεις.

7. Ειδικότερα, η δυναμική των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης στους Ελληνικούς πληθυσμούς εμφανίζεται ανάγλυφα με την κατάταξη Ελλήνων οπλαρχηγών στον Γαλλικό στρατό, με την υποδοχή των Γάλλων ως ελευθερωτών απ' τους κατοίκους των Ιόνιων Νησιών (1797-1799) και με τον συρμό της «Ναπολεοντολατρείας», που εξαπλώνεται σε όλη τη Νοτιοανατολική Ευ- ρώπη (απ' το Ζάγκρεμπ και τους Ρουμάνους της Τρανσυλβανίας έως την Κωνσταντινούπολη, τη Μάνη και την Κύπρο) μετά τις νίκες του Γαλλικού στρατού στην Ιταλική χερσόνησο, την άφιξη του Ναπολέοντα στα παράλια της Αδριατικής και την εκστρατεία του στην Αίγυπτο, που αποτελούσε τότε αναπόσπαστο τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (1798).

Ρήγας και Κοραής ανασύρουν την Ελλάδα από τα ερείπια της δόξας του παρελθόντος.

Πίνακας του Θεόφιλου που αντιγράφει μια δημοφιλή εικόνα του 19ου αιώνα

Υποδηλώνει την αναγέννηση της υποδουλωμένης Πατρίδας.

Η αποτίμηση του ιστορικού ρόλου του Ρήγα

Ο Ρήγας αποτελεί μια ιδιότυπη μορφή διανοούμενου και πολιτικού ακτιβιστή.

Συνθέτοντας δημιουργικά σε μια ενιαία οντότητα την πολιτική θεωρία και την επαναστατική πράξη κατόρθωσε να είναι, ταυτόχρονα, ένας κοσμοπολίτης διαφωτιστής, ένας Έλληνας εθνικιστής και ένας ιδεολόγος του Βαλκανικού πατριωτισμού. Το διακύβευμα που είχε να αντιμετωπίσει ο Ρήγας ήταν η δυνατότητα ριζικού μετασχηματισμού των παραδοσιακών κοινωνιών της Βαλκανικής και πολιτισμικής τους συμπόρευσης με τη Δύση. Ο Ρήγας Βελεστινλής κατέχει περίοπτη θέση στο πάνθεον της Ελληνικής εθνικής ιδεολογίας.

Είναι ο «Πρωτομάρτυρας της Ελληνικής εθνεγερσίας».

Παράλληλα, όμως, με το όραμα της συναδέλφωσης και του κοινού αγώνα εναντίον του Οθωμανού δυνάστη, συγκίνησε και τους υπόλοιπους Βαλκανικούς λαούς, οι οποίοι αναγνώρισαν στο συγγραφικό του έργο, στο πολιτικό του πρόγραμμα και στη θυσία του τα πρώτα σπέρματα της πραγμάτωσης της εθνικής τους ανεξαρτησίας.

Ο Ρήγας δεν είναι μια μετεωρική και μοναχική μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και του ριζοσπαστικού πολιτικού φιλελευθερισμού. Υπάρχει ένα δυναμικό Ιακωβινικό ρεύμα που αρδεύει την Ελληνική κοινωνία μεταγγίζοντάς της - παρά τις αδράνειες των κυρίαρχων παραδοσιακών νοοτροπιών - τις ιδέες που όπλισαν την Γαλλική Επανάσταση.

Πρόκειται για ένα ρεύμα που συνδέει τον Βελεστινλή και τους συντρόφους του με τους εκδότες Πουλίους, τον Περραιβό και τον ανώνυμο συντάκτη της Ελληνικής Νομαρχίας (1806), με τους εμπόρους της Θεσσαλονίκης, που εξακολουθούν να τραγουδούν το 1812, σύμφωνα με μαρτυρίες περιηγητών, τα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα, καθώς και με τις αγροτικές μάζες των Ελλήνων που διεξήγαγαν τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Αξίζει, ωστόσο, να υπογραμμιστεί ότι η ριζοσπαστική πολιτειολογική σκέψη του Ρήγα, παρά τον σημαντικό ιστορικό ρόλο που διαδραμάτισε, δεν λειτούργησε - πλην εξαιρέσεων - σαν πεδίο έμπνευσης για την Ελληνική πολιτειολογική επιστήμη.

Το έργο του Ρήγα αποτελεί - μαζί με αυτό του Αδαμάντιου Κοραή - τον σημαντικότερο αγωγό για τον ενοφθαλμισμό των ιδεών και των κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών πρακτικών της νεωτερικότητας στις παραδοσιακές αγροτικές κοινωνίες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Παρά τη δυναμική που ανέπτυξαν οι ιδέες αυτές στις Βαλκανικές κοινωνίες, αποδεικνύοντας την οργανική σχέση των αστικών τους στρωμάτων με τα δυτικοευρωπαϊκά πολιτισμικά πρότυπα, εντούτοις δεν συνάντησαν ποτέ την καθολική αποδοχή, κυρίως λόγω του κυριαρχικού ρόλου της Εκκλησίας και της οργανικής ενσωμάτωσης των ιθυνόντων ομάδων των υπόδουλων κοινωνιών στο εξουσιαστικό σύστημα των Οθωμανών.

Ωστόσο, η διασπορά των ιδεών αυτών υπήρξε μεγάλη και η εμβέλειά τους σημαντική. Στην Ελληνική περίπτωση μάλιστα συγκρότησαν τη διανοητική και πολιτική παράδοση, στην οποία βασίστηκε ο επαναστατικός πόλεμος για την πραγμάτωση της εθνικής ανεξαρτησίας και τη δημιουργία σύγχρονου εκκοσμικευμένου δημοκρατικού κράτους.

Το πρόγραμμα του Ρήγα εξυπηρετούσε δύο βασικές σκοπιμότητες:

- Πρώτον, τη διανοητική και ιδεολογική προπαρασκευή των υπόδουλων πληθυσμών διαμέσου της εξοικείωσής τους με το νεωτερικό ήθος και τα νέα πολιτισμικά πρότυπα, με στόχο τη σφυρηλάτηση της εθνικής συνείδησης και την προετοιμασία της πολιτικής και κοινωνικής χει- ραφέτησης.

- Δεύτερον, την προετοιμασία της ένοπλης εξέγερσης για την αποτίναξη του Οθωμανικού ζυ- γού, η οποία θα γινόταν πραγματικότητα με τη σύμπραξη των υπόδουλων εθνοτήτων και τη συνδρομή του επαναστατικού Γαλλικού στρατού.

Και οι δύο αυτές σκοπιμότητες συνέκλιναν προς την κατεύθυνση της συγκρότησης ενός πολυεθνικού και πολυπολιτισμικού κράτους, που πάνω στα ερείπια της Βυζαντινής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα συνένωνε τους λαούς της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας στο πλαίσιο της λειτουργίας δημοκρατικών θεσμών διακυβέρνησης και της κατοχύρωσης ενός ενιαίου και ευρέως φάσματος πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων.

Επρόκειτο στην πραγματικότητα για ένα εξαιρετικά φιλόδοξο σχέδιο αναδιάταξης των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων και δημιουργίας ενός πρότυπου πολυεθνικού κράτους, που θα καθιστούσε τη Βαλκανική αναπόσπαστο τμήμα της Ευρώπης.

Όμως η «αχίλλειος πτέρνα» αυτού του σχεδίου ήταν η μη συνειδητοποίηση απ' τον Ρήγα της εκρηκτικής δυναμικής και των ασύμβατων διεκδικήσεων των αναδυόμενων Βαλκανικών εθνικισμών.

Ο Ρήγας οραματιζόταν μία Βαλκανική όπου η θεσμική κατοχύρωση της ιδιότητας του πολίτη για όλους τους κατοίκους της «Ελληνικής Δημοκρατίας» και η συνταγματική εγγύηση και ενίσχυση της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και πολυμορφίας τους θα λειτουργούσε ανασταλτικά για την ανάδειξη εθνικιστικών αντιπαραθέσεων.

Χαρακτηρισμοί για το έργο του "Θούριος"

Αξίζει να αναφέρουμε εδώ μερικές χαρακτηριστικές απόψεις για το ξεχωριστό αυτό έργο του Ρήγα.

• Ο Γάλλος ιστορικός Φρανσουά Πουκεβίλ (François Pouqeville) είχε γράψει: «...Οι Έλληνες πολεμούσαν έχοντας στα χείλη τους τις τρομερές στροφές του Ρήγα...»
• Ο αγωνιστής του 1821, δικαστής και ιστορικός Γεώργιος Τερτσέτης, το χαρακτήρισε ως <<Το ιερότερο άσμα της φυλής μας>>
• Ο συγγραφέας Δημήτριος Φωτιάδης, είχε γράψει ότι: «Όσοι από τους Ιερολοχίτες στο Δραγατσάνι δεν βρήκαν το θάνατο στη μάχη παρά πέσανε στα χέρια των τυράννων, τραγουδάγανε το Θούριο όταν τους οδηγούσαν να τους σφάξουν...»
• Ο ιστορικός Ιωάννης Κορδάτος τον ονόμασε «Παμβαλκανικό εμβατήριο».
• Ενώ τέλος για τον ίδιο τον Ρήγα, ο θρυλικός Γέρος του Μωριά, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, είχε πει: «Εστάθη ο μεγαλύτερος ευεργέτης της φυλής μας. Το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του Θεού, όσο το αίμα του άγιο.»

 

Ο Κοραής και ο Ρήγας ανασηκώνουν την Ελλάδα.

Αλληγορική παράσταση σε παλαιά λιθογραφία που υποδηλώνει την αναγέννηση της υποδουλωμένης Πατρίδας.

Η πνευματική φυσιογνωμία του Ρήγα

Ο Ρήγας Φεραίος δεν υπήρξε μοναχά ο Πρωτομάρτυρας, ο οραματιστής, ο κήρυκας του Ξεσηκωμού ο πολιτικός νους, ο κατηχητής του γένους, αλλά και ο πνευματικός άνθρωπος με τις ανησυχίες, τις αναζητήσεις, τους ιδεολογικούς του προσανατολισμούς, το πλούσιο συγγραφικό έργο, που πήγε να μετουσιώσει τη θεωρία σε πράξη.

Ο Ρήγας ήταν ο πνευματικός άνθρωπος, με τις ανησυχίες, τις αναζητήσεις του, με τις συγγραφικές του επιδόσεις, τους ιδεολογικούς του προσανατολισμούς, που με βαθιά πίστη στη δύναμη του ελληνικού έθνους, αγωνιζόταν να φωτίσει και να διαπαιδαγωγήσει τον ελληνικό λαό.

Ήταν αυτοδίδακτος αλλά απέκτησε, τεράστιες για την εποχή του γνώσεις. Είδε πολύ σωστά ότι ο φωτισμός του λαού έπρεπε να γίνει με τη γλώσσα του λαού, τη δημοτική της εποχής του.

Πίστευε πως ο Ελληνικός λαός έπρεπε να φωτιστεί με τις πρωτοπόρες ιδέες και τις επιστημονικές γνώσεις της Δ. Ευρώπης και βάλθηκε να μεταφράσει κατάλληλα κείμενα και να τα εκδώσει στη νεοελληνική.

Ήταν εμποτισμένος τόσο από τις ιδέες του Αρχαίου Ελληνικού κόσμου (και τη Βυζαντινή παράδοση), όσο και απ' τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, οι οποίες ως γνωστόν αντιστοιχούσαν προς τα δημοκρατικά ιδεώδη, που αντλήθηκαν απ' τον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, έτσι πίστευε ότι η εθνική ανάταση θα γινόταν με σημείο αναφοράς την αρχαιότητα.

"Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά"

Χειρόγραφο του Ρήγα Φεραίου

Ο Θούριος του Ρήγα Φεραίου

Ο Θούριος είναι με απλά λόγια γραμμένος, για να είναι κατανοητός απ' τον λαό και δεν χρειάζονται υποσημειώσεις κι' επεξηγήσεις όπως άλλες συνθέσεις της εποχής του.

Για να πετύχει την μετάδοση του επαναστατικού μηνύματός του στους σκλαβωμένους και να τους εμψυχώσει στην απόφασή για επανάσταση, ο Ρήγας, εκτός απ' το εποπτικό υλικό, χρησιμοποίησε και τη μουσική.

Συγκεκριμένα συνέθεσε τον παιάνα με τίτλο «Θούριος», που αρχίζει με τον στίχο «Ως πότε παλληκάρια».

Ας σημειωθεί ότι η λέξη θούριος, που είναι απ' το ρήμα θρώσκω, σημαίνει ορμητικός, μαινόμενος, πολεμικός, δεν ήταν σε χρήση στην εποχή του και ο Ρήγας, την δανείζεται απ' τους Αττικούς ποιητές. Έκτοτε, καταγράφεται στο νεοελληνικό λεξιλόγιο και γίνεται πλέον πασίγνωστος, συνώνυμος με την επανάσταση.

Γρήγορα διαδόθηκε σε χειρόγραφη μορφή.

Πέρασε βουνά και κάμπους, πολιτείες και χωριά στεριές και θάλασσες του Βαλκανικού χώρου εμψυχώνοντας τους σκλαβωμένους στον τιτάνιο του πολέμου αγώνα.

Ο Ρήγας τονίζει τη σημασία της ελευθερίας, ως πρώτιστου αγαθού του ανθρώπου, που είναι και πάνω από τη ζωή. Διακηρύσσει πως είναι προτιμότερη μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή.

Είναι η εμπειρία, μέχρι τότε που έγραφε τον Θούριο, των σαράντα χρόνων της ζωής του. Συμπυκνώνει της ρωμιοσύνης όλων των αιώνων την πίκρα, την αγανάκτηση κατά της τυραννίας.

Ο ΘΟΥΡΙΟΣ

ἤτοι ὁρμητικὸς πατριωτικὸς ὕμνος πρῶτος, εἰς τὸν ἦχον

ΜΙΑ ΠΡΟΣΤΑΓΗ ΜΕΓΑΛΗ

Ὡς πότε παλικάρια, νὰ ζοῦμε στὰ στενά,
μονάχοι σὰ λεοντάρια, σταῖς ράχαις στὰ βουνά;
Σπηλιαῖς νὰ κατοικοῦμε, νὰ βλέπωμεν κλαδιά,
νὰ φεύγωμ᾿ ἀπ᾿ τὸν κόσμον, γιὰ τὴν πικρὴ σκλαβιά;
Νὰ χάνωμεν ἀδέλφια, πατρίδα καὶ γονεῖς,
τοὺς φίλους, τὰ παιδιά μας, κι ὅλους τοὺς συγγενεῖς;

Καλλιῶναι μίας ὥρας ἐλεύθερη ζωή,
παρὰ σαράντα χρόνοι, σκλαβιὰ καὶ φυλακή.

Τί σ᾿ ὠφελεῖ ἂν ζήσῃς, καὶ εἶσαι στὴ σκλαβιά;
στοχάσου πῶς σὲ ψαίνουν, καθ᾿ ὥραν στὴν φωτιά.
Βεζύρης, δραγουμάνος, ἀφέντης κι᾿ ἂν σταθῇς
ὁ τύραννος ἀδίκως σὲ κάμνει νὰ χαθῇς.
Δουλεύεις ὅλ᾿ ἡμέρα, σὲ ὅ,τι κι᾿ ἂν σὲ πῇ,
κι᾿ αὐτὸς πασχίζει πάλιν, τὸ αἷμα σου νὰ πιῇ.

Ὁ Σοῦτζος, κι᾿ ὁ Μουρούζης, Πετράκης, Σκαναβῆς
Γκίκας καὶ Μαυρογένης, καθρέπτης, εἶν᾿ νὰ ἰδῇς.

Ἀνδρεῖοι καπετάνοι, παπᾶδες, λαϊκοί,
σκοτώθηκαν κι᾿ ἀγάδες, μὲ ἄδικον σπαθί.
Κι᾿ ἀμέτρητ᾿ ἄλλοι τόσοι, καὶ Τοῦρκοι καὶ ῾Ρωμιοί,
ζωὴν καὶ πλοῦτον χάνουν, χωρὶς κᾀμμιὰ ῾φορμή.
Ἐλᾶτε μ᾿ ἕναν ζῆλον, σὲ τοῦτον τὸν καιρόν,
νὰ κάμωμεν τὸν ὅρκον, ἐπάνω στὸν σταυρόν.

Συμβούλους προκομμένους, μὲ πατριωτισμὸν
νὰ βάλωμεν εἰς ὅλα, νὰ δίδουν ὁρισμόν.

Οἱ νόμοι νἆν᾿ ὁ πρῶτος, καὶ μόνος ὁδηγός,
καὶ τῆς πατρίδος ἕνας, νὰ γένῃ ἀρχηγός.
Γιατὶ κ᾿ ἡ ἀναρχία, ὁμοιάζει τὴν σκλαβιά,
νὰ ζοῦμε σὰν θηρία, εἶν᾿ πλιὸ σκληρὴ φωτιά.

Καὶ τότε μὲ τὰ χέρια, ψηλὰ στὸν οὐρανὸν
ἂς ποῦμ᾿ ἀπ᾿ τὴν καρδιά μας, ἐτοῦτα στὸν Θεόν·

Ἐδῶ συκώνονται οἱ πατριῶται ὀρθοί, καὶ ὑψώνοντες τὰς χεῖρας πρὸς τὸν οὐρανόν/κάμνουν τὸν ὅρκον.

Ὅρκος κατὰ τῆς τυραννίας καὶ τῆς ἀναρχίας.

Ὦ βασιλεῦ τοῦ κόσμου, ὁρκίζομαι σὲ σέ,
στὴν γνώμην τῶν τυράννων, νὰ μὴν ἐλθῶ ποτέ.
Μήτε νὰ τοὺς δουλεύσω, μήτε νὰ πλανηθῶ,
εἰς τὰ ταξίματά τους, γιὰ νὰ παραδοθῶ.
Ἐν ὅσῳ ζῶ στὸν κόσμον, ὁ μόνος μου σκοπός,
γιὰ νὰ τοὺς ἀφανίσω, θὲ νἆναι σταθερός.
Πιστὸς εἰς τὴν πατρίδα, συντρίβω τὸν ζυγόν,
ἀχώριστος γιὰ νἆμαι, ὑπὸ τὸν στρατηγόν.
Κι᾿ ἂν παραβῶ τὸν ὅρκον, ν᾿ ἀστράψ᾿ ὁ οὐρανός,
καὶ νὰ μὲ κατακάψῃ, νὰ γένω σὰν καπνός.

Τέλος τοῦ ὅρκου

Σ᾿ ἀνατολὴ καὶ δύσι, καὶ νότον καὶ βοριά,
γιὰ τὴν πατρίδα ὅλοι, νἄχωμεν μιὰ καρδιά.
Στὴν πίστιν του καθ᾿ ἕνας, ἐλεύθερος νὰ ζῇ,
στὴν δόξαν τοῦ πολέμου, νὰ τρέξωμεν μαζί.
Βουλγάροι κι᾿ Ἀρβανῆτες, Ἀρμένοι καὶ ῾Ρωμιοί,
Ἀράπηδες καὶ ἄσπροι, μὲ μιὰ κοινὴν ὁρμή,
Γιὰ τὴν ἐλευθερίαν, νὰ ζώσωμεν σπαθί,
πῶς εἴμαστ᾿ ἀντριωμένοι, παντοῦ νὰ ξακουσθῇ.
Ὅσ᾿ ἀπ᾿ τὴν τυραννίαν, πῆγαν στὴν ξενητιὰ
στὸν τόπον του καθ᾿ ἕνας, ἂς ἔλθῃ τώρα πλιά.
Καὶ ὅσοι τοῦ πολέμου, τὴν τέχνην ἀγροικοῦν
ἐδῶ ἂς τρέξουν ὅλοι, τυράννους νὰ νικοῦν.
Ἡ ῾Ρούμελη τοὺς κράζει, μ᾿ ἀγκάλαις ἀνοιχταῖς,
τοὺς δίδει βιὸ καὶ τόπον, ἀξίαις καὶ τιμαῖς.
Ὡς πότ᾿ ὀφφικιάλος, σὲ ξένους Βασιλεῖς;
ἔλα νὰ γένῃς στῦλος, δικῆς σου τῆς φυλῆς.
Κάλλιο γιὰ τὴν πατρίδα, κᾀνένας νὰ χαθῇ
ἢ νὰ κρεμάσῃ φοῦντα, γιὰ ξένον στὸ σπαθί.
Καὶ ὅσοι προσκυνήσουν, δὲν εἶναι πλιὸ ἐχθροί,
ἀδέλφια μας θὰ γένουν, ἂς εἶναι κ᾿ ἐθνικοί.
Μὰ ὅσοι θὰ τολμήσουν, ἀντίκρυ νὰ σταθοῦν,
ἐκεῖνοι καὶ δικοί μας, ἂν εἶναι, ἂς χαθοῦν.
Σουλιώταις καὶ Μανιώταις, λιοντάρια ξακουστὰ
ὡς πότε σταῖς σπηλιαῖς σας, κοιμᾶστε σφαλιστά;
Μαυροβουνιοῦ καπλάνια, Ὀλύμπου σταυρ᾿ ἀητοί,
κι᾿ Ἀγράφων τὰ ξεφτέρια, γεννῆτε μιὰ ψυχή.
Ἀνδρεῖοι Μακεδόνες, ὁρμήσετε γιὰ μιά,
καὶ αἷμα τῶν τυράννων, ρουφῆστε σὰ θεριά.
Τοῦ Σάββα καὶ Δουνάβου, ἀδέλφια Χριστιανοί,
μὲ τ᾿ ἄρματα στὸ χέρι, καθ᾿ ἕνας ἂς φανῇ,
Τὸ αἷμα σας ἂς βράσῃ, μὲ δίκαιον θυμόν,
μικροὶ μεγάλ᾿ ὁμῶστε, τυράννου τὸν χαμόν.
Λεβέντες ἀντριωμένοι, Μαυροθαλασσινοί,
ὁ βάρβαρος ὡς πότε, θὲ νὰ σᾶς τυραννῇ.
Μὴν καρτερῆτε πλέον, ἀνίκητοι Λαζοί,
χωθῆτε στὸ μπογάζι, μ᾿ ἐμᾶς καὶ σεῖς μαζί.
Δελφίνια τῆς θαλάσσης, ἀζδέρια τῶν νησιῶν,
σὰν ἀστραπὴ χυθῆτε, χτυπᾶτε τὸν ἐχθρόν.
Τῆς Κρήτης καὶ τῆς Νύδρας, θαλασσινὰ πουλιά,
καιρὸς εἶν᾿ τῆς πατρίδος, ν᾿ ἀκοῦστε τὴν λαλιά.
Κι᾿ ὅσ᾿ εἶστε στὴν ἀρμάδα, σὰν ἄξια παιδιά,
οἱ νόμοι σᾶς προστάζουν, νὰ βάλετε φωτιά.
Μ᾿ ἐμᾶς κ᾿ ἐσεῖς Μαλτέζοι, γεννῆτ᾿ ἕνα κορμί,
κατὰ τῆς τυραννίας, ῥιχθῆτε μὲ ὁρμή.
Σᾶς κράζει ἡ Ἑλλάδα, σᾶς θέλει σᾶς πονεῖ,
ζητᾷ τὴν συνδρομήν σας, μὲ μητρικὴν φωνή.
Τί στέκεις Παζβαντζιόγλου, τόσον ἐκστατικός;
τεινάξου στὸ Μπαλκάνι, φώλιασε σὰν ἀητός.
Τοὺς μπούφους καὶ κοράκους, καθόλου μὴν ψηφᾷς,
μὲ τὸν ῥαγιὰ ἑνώσου, ἂν θέλῃς νὰ νικᾷς.
Συλήστρα καὶ Μπραΐλα, Σμαῆλι καὶ Κιλί,
Μπενδέρι καὶ Χωτῆνι, ἐσένα προσκαλεῖ.
Στρατεύματά σου στεῖλε, κ᾿ ἐκεῖνα προσκυνοῦν
γιατὶ στὴν τυραννίαν, νὰ ζήσουν δὲν μποροῦν.
Γγιουρντζῆ πλιὰ μὴ κοιμᾶσαι, συκώσου μὲ ὁρμήν,
τὸν Προύσια νὰ μοιάσῃς, ἔχεις τὴν ἀφορμήν.
Καὶ σὺ ποῦ στὸ Χαλέπι, ἐλεύθερα φρονεῖς
πασιᾶ καιρὸν μὴ χάνεις, στὸν κάμπον νὰ φανῇς.
Μὲ τὰ στρατεύματά σου, εὐθὺς νὰ συκωθῇς,
στῆς Πόλης τὰ φερμάνια, ποτὲ νὰ μὴ δοθῇς.
Τοῦ Μισιριοῦ ἀσλάνια, γιὰ πρώτη σας δουλειά,
δικόν σας ἕνα μπέη, κάμετε βασιλιά.
Χαράτζι τῆς Αἰγύπτου, στὴν Πόλ᾿ ἂς μὴ φανῇ,
γιὰ νὰ ψοφήσ᾿ ὁ λύκος, ὁποῦ σᾶς τυραννεῖ.
Μὲ μιὰ καρδίαν ὅλοι, μιὰ γνώμην, μιὰ ψυχή,
χτυπᾶτε τοῦ τυράννου, τὴν ῥίζα νὰ χαθῇ.
Ν᾿ ἀνάψωμεν μιὰ φλόγα, σὲ ὅλην τὴν Τουρκιά,
νὰ τρέξ᾿ ἀπὸ τὴν Μπόσνα, καὶ ὡς τὴν Ἀραπιὰ
Ψηλὰ στὰ μπαϊράκια, συκῶστε τὸν σταυρόν,
καὶ σὰν ἀστροπελέκια, χτυπᾶτε τὸν ἐχθρόν.
Ποτὲ μὴ στοχασθῆτε, πῶς εἶναι δυνατός,
καρδιοκτυπᾷ καὶ τρέμει, σὰν τὸν λαγὸν κι᾿ αὐτός.
Τρακόσοι Γγιρτζιαλῆδες, τὸν ἔκαμαν νὰ ἰδῇ,
πῶς δὲν μπορεῖ μὲ τόπια, μπροστᾶ τους νὰ εὐγῇ.
Λοιπὸν γιατί ἀργῆτε, τί στέκεσθε νεκροί;
ξυπνήσετε μὴν εἶστε ἐνάντιοι κ᾿ ἐχθροί.
Πῶς οἱ προπάτορές μας, ὁρμοῦσαν σὰ θεριά,
γιὰ τὴν ἐλευθερίαν, πηδοῦσαν στὴ φωτιά.
Ἔτζι κ᾿ ἡμεῖς, ἀδέλφια, ν᾿ ἁρπάξωμεν γιὰ μιὰ
τ᾿ ἄρματα, καὶ νὰ βγοῦμεν ἀπ᾿ τὴν πικρὴ σκλαβιά.
Νὰ σφάξωμεν τοὺς λύκους, ποῦ στὸν ζυγὸν βαστοῦν,
καὶ Χριστιανοὺς καὶ Τούρκους, σκληρᾶ τοὺς τυραννοῦν.
Στεργιᾶς καὶ τοῦ πελάγου, νὰ λάμψῃ ὁ σταυρός,
καὶ στὴν δικαιοσύνην, νὰ σκύψῃ ὁ ἐχθρός.
Ὁ κόσμος νὰ γλυτώσῃ, ἀπ᾿ αὔτην τὴν πληγή,
κ᾿ ἐλεύθεροι νὰ ζῶμεν, ἀδέλφια εἰς τὴν γῆ.

Πέρας μὲν ὧδε,
H δὲ αὖ πράξις τέρας.

Πενήντα ρήσεις του Ρήγα Βελεστινλή

Μπορεί να υποστηριχθεί ότι ὁ Ρήγας Βελεστινλής είναι μία απ' τις μοναδικές φυσιογνωμίες του Νεώτερου Ελληνισμού και του Βαλκανικού χώρου: Διαφωτιστής, Επαναστάτης, Μάρτυρας, Πολιτικός νους, Στρατιωτικός νους, Οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας των Βαλκανικών λαών, μετά την αποτίναξη της Οθωμανικής τυραννίας.

Δεν ευτύχησε λόγω της προδοσίας να δει ελεύθερους απ' τη Σουλτανική τυραννία τους Βαλκανικούς λαούς. Το επαναστατικό του ωστόσο μήνυμα ατσάλωσε τους σκλαβωμένους στην απόφαση τους για επανάσταση και λίγα χρόνια αργότερα ο σπόρος της λευτεριάς βλάστησε στα Βαλκάνια.

Οι πενήντα χαρακτηριστικές ρήσεις του Ρήγα συλλέχθηκαν απ' τα έργα του και αναφέρονται στα μεγάλα θέματα του ανθρώπου: την ελευθερία, την παιδεία, τη δικαιοσύνη, τη φιλία, τη δημοκρατία, την πατρίδα, την ισονομία, την ανεξιθρησκία, τη γλώσσα και το καθήκον.

1. «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Φυσικής απάνθισμα, σελ. 24
2. «Κάλλιο ῾ναι μιᾶς ὥρας ἐλεύθερη ζωὴ παρὰ σαράντα χρόνια σκλαβιὰ καὶ φυλακή». Θούριος, στίχ. 7-8
3. «Ὅλοι χωρὶς ἐξαίρεσιν ἔχουν χρέος νὰ ἠξεύρουν γράμματα». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 22
4. «Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 22
5. «Ὁ ἱερὸς τῆς πατρίδος ἔρως ἐμφωλεύει εἰς τὴν καρδίαν, καὶ ἡ καρδία δὲν γηράσκει ποτέ». Ἠθικὸς Τρίπους, σελ. 118
6. «Ἡ Πατρὶς ἔχει νὰ καταστήση σχολεῖα εἰς ὅλα τὰ χωρία διὰ τὰ ἀρσενικὰ καὶ θηλυκὰ παιδία». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 22
7. «Κάλλιο γιὰ τὴν πατρίδα κανένας νὰ χαθῇ ἢ νὰ κρεμάσῃ φούντα γιὰ ξένον στὸ σπαθί». Θούριος, στίχ. 57-58
8. «Γιὰ τὴν Πατρίδα ὅλοι νά ῾χωμεν μιὰ καρδιά». Θούριος, στίχ. 42
9. «Καιρὸς εἶν᾿ τῆς Πατρίδος ν᾿ ἀκοῦστε τὴ λαλιά». Θούριος, στίχ. 80
10. «Ἂς καταβάλουν εὐμενῶς ἕκαστος ἔρανον ὅ,τι βούλεται, ὁποῦ, βοηθούμενον πανταχοθεν, νὰ ἀναλάβῃ τὸ πεπτωκὸς Ἑλληνικὸν Γένος». Φυσικῆς Ἀπάνθισμα, σελ. θ´, «Πρὸς τοὺς ἀναγνώστας»
11. «Στὴν πίστιν τοῦ καθένας ἐλεύθερος νὰ ζῇ». Θούριος, στίχ. 43
12. «Οἱ ἄνθρωποι δὲν ἁμαρτάνουν, ἂν ἐρευνοῦν τὸ ἀποτέλεσμα καὶ τὸν λόγον Του (τοῦ  Δημιουργοῦ)». Φυσικῆς ἀπάνθισμα, σελ. 40
13. «Πάντοτε ἐπισφαλεῖς αἱ ἐπίνοιαι καὶ τῶν πλέον σοφῶν ἀνθρώπων». Φυσικῆς Ἀπάνθισμα, σελ. 64
14. «Ὑπὸ τὴν τυραννίαν τοῦ Ὀθωμανικοῦ δεσποτισμοῦ κανένας, ὁποιασδήποτε τάξεως καὶ θρησκείας, δὲν εἶναι σίγουρος μήτε διὰ τὴν ζωήν του, μήτε διὰ τὴν τιμήν του, μήτε διὰ τὰ ὑποστατικά του». Ἐπαναστατικὴ Προκήρυξις
15. «Νὰ μὴν ἀφεθῶσιν οὐδέποτε νὰ καταπατῶνται ὡς σκλάβοι εἰς τὸ ἑξῆς ἀπὸ τὴν ἀπάνθρωπον τυραννίαν». Ἐπαναστατικὴ Προκήρυξις
16. «Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι, Χριστιανοὶ καὶ Τοῦρκοι, κατὰ φυσικὸν λόγον εἶναι ἴσοι». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 3
17. «Οἱ Νόμοι νἆν᾿ ὁ πρῶτος καὶ μόνος ὁδηγός». Θούριος, στίχ. 25
18. «Ὁ Νόμος εἶναι ὁ αὐτὸς διὰ τὸ πταῖσμα καὶ ἀμετάβλητος, ἤγουν δὲν παιδεύεται ὁ πλούσιος ὀλιγώτερον καὶ ὁ πτωχὸς περισσότερον διὰ τὸ αὐτὸ σφάλμα, ἀλλ᾿ ἴσια-ἴσια». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 3
19. «Ὁ Νόμος εἶναι ἐκείνη ἡ ἐλευθέρα ἀπόφασις, ὁποῦ μὲ τὴν συγκατάθεσιν ὅλου τοῦ λαοῦ ἔγινεν». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 4
20. «Ἡ Ἐλευθερία εἶναι ἐκείνη ἡ δύναμις ὁποῦ ἔχει ὁ ἄνθρωπος εἰς τὸ κάμῃ ὅλον ἐκεῖνο, ὁποῦ δὲν βλάπτει εἰς τὰ δίκαια τῶν γειτόνων του». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 6
21. «Τὸ ἠθικὸν σύνορον τῆς Ἐλευθερίας εἶναι τοῦτο τὸ ρητόν: Μὴ κάμῃς εἰς τὸν ἄλλον ἐκεῖνο ὁποῦ δὲν θέλεις νὰ σὲ κάμουν». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 6
22. «Τὸ δίκαιον τοῦ νὰ φανερώνωμεν τὴν γνώμην μας καὶ τοὺς συλλογισμούς μας, τόσον μὲ τὴν τυπογραφίαν, ὅσον καὶ μὲ ἄλλον τρόπον δὲν εἶναι ἐμποδισμένον». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 7
23. «Ὁ Νόμος ἔχει χρέος νὰ διαφεντεύῃ τὴν κοινὴν ἐλευθερίαν ὅλου τοῦ ἔθνους καὶ ἐκείνην τοῦ κάθε ἀνθρώπου». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 9
24. «Ὅλον τὸ ἔθνος ἀδικεῖται, ὅταν ἀδικεῖται ἕνας μόνος πολίτης». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 23
25. «Κανένας δὲν ἔχει τὸ δίκαιον νὰ στοχάζεται τὸν ἑαυτόν του ἀπαραβίαστον περισσότερον ἀπὸ τοὺς ἄλλους». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 31
26. «Κανένας δὲν ἀντιστέκεται, ὅταν ἠξεύρῃ πὼς θὲ νὰ λάβῃ τὸ δίκαιόν του μὲ τὴν συνδρομὴν τοῦ Νόμου». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 33
27. «Ὅταν ἡ διοίκησις βιάζῃ, ἀθετῇ, καταφρονῇ τὰ δίκαια τοῦ λαοῦ καὶ δὲν εἰσακούῃ τὰ παράπονά του, τὸ νὰ κάμῃ ὁ λαὸς ἢ κάθε μέρος τοῦ λαοῦ ἐπανάστασιν, νὰ ἁρπάζῃ τὰ ἄρματα καὶ νὰ τιμωρῇ τοὺς τυράννους του, εἶναι τὸ πλέον ἱερὸν ἀπὸ ὅλα τὰ δίκαιά του καὶ τὸ πλέον ἀπαραίτητον ἀπὸ ὅλα τὰ χρέη του». Τὰ Δίκαια τοῦ Ἀνθρώπου, ἄρθρο 35
28. «Παρασταίνει ὅλον τὸ Ἔθνος τὸ πλῆθος τοῦ λαοῦ, τὸ ὁποῖον εἶναι ὡς θεμέλιόν της ἐθνικῆς παραστήσεως καὶ ὄχι μόνον οἱ πλούσιοι καὶ οἱ προεστοί». Τὸ Σύνταγμα, ἄρθρο 21
29. «Κανένας πολίτης δὲν ἑξαιρεῖται ἀπὸ τὴν τιμίαν ὑποχρέωσίν του νὰ συνεισφέρῃ κατὰ τὴν δύναμιν καὶ τὰ πλούτη του τὰ εἰς δημοσίας ἀνάγκας δοσίματα». Τὸ Σύνταγμα, ἄρθρο 101
30. «Ἡ γενικὴ δύναμις τῆς Δημοκρατίας συνίσταται εἰς ὁλόκληρον τὸ ἔθνος». Τὸ Σύνταγμα, ἄρθρο 107
31. «Ὡς πότ᾿ ὀφικιάλιος (ἀξιωματοῦχος) σὲ ξένους βασιλεῖς; ἔλα νὰ γίνῃς στῦλος δικῆς σου τῆς φυλῆς». Θούριος, στίχ. 55-56
32. «Οἱ Ἕλληνες... δέχονται ὅλους τοὺς ἀδικημένους ξένους καὶ ὅλους τοὺς ἐξωρισμένους ἀπὸ τὴν πατρίδα των δι᾿ αἰτίαν τῆς Ἐλευθερίας». Τὸ Σύνταγμα, ἄρθρο 120
33. «Γιὰ τὴν Ἐλευθερίαν νὰ ζώσωμεν σπαθί, πὼς εἴμασθ᾿ ἀντρειωμένοι, παντοῦ νὰ ξακουσθῇ». Θούριος, στίχ. 47-48
34. «Οἱ Ἕλληνες... ἀπαρνοῦνται καὶ δὲν δίδουν ὑποδοχὴν καὶ περιποίησιν εἰς τοὺς Τυράννους». Τὸ Σύνταγμα, ἄρθρο 120
35. «Οἱ Ἕλληνες... δὲν κάνουν ποτὲ εἰρήνην μὲ ἕνα ἐχθρόν, ὁποῦ κατακρατεῖ τὸν ἑλληνικὸν τόπον». Τὸ Σύνταγμα, ἄρθρο 121
36. «Ὡς πότε παλληκάρια, νὰ ζῶμεν στὰ στενὰ μονάχοι, σὰν λιοντάρια, στὲς ράχες, στὰ βουνά;». Θούριος, στίχ. 1-2
37. «Τί σ᾿ ὠφελεῖ ἂν ζήσῃς καὶ εἶσαι στὴ σκλαβιά; στοχάσου πὼς σὲ ψένουν καθ᾿ ὥραν στὴ φωτιά». Θούριος, στίχ. 9-10
38. «Συμβούλους προκομένους, μὲ πατριωτισμό, νὰ βάλωμεν εἰς ὅλα νὰ δίνουν ὁρισμόν». Θούριος, στίχ. 23-24
39. «Σταυρός, ἡ πίστις καὶ καρδιά, δουφέκια καὶ καλὰ σπαθιά, γκρεμίζουν Τυραννίαν, τιμοῦν Ἐλευθερίαν». Ὕμνος Πατριωτικός, στροφὴ 14
40. «Κ᾿ ἡ ἀναρχία ὁμοιάζει τὴν σκλαβιά». Θούριος, στίχ. 27
41. «Στὴν γνώμη τῶν τυράννων νὰ μὴν ἐλθῶ ποτέ, μήτε νὰ τοὺς δουλεύω, μήτε νὰ πλανηθῶ. Εἰς τὰ ταξίματά τους, γιὰ νὰ παραδοθῶ. Θούριος, στίχ. 33-35
42. «Σᾶς κράζῃ ἡ Ἑλλάδα, σᾶς θέλει, σᾶς πονεῖ ζητᾷ τὴν συνδρομήν σας μὲ μητρικὴν φωνή». Θούριος, στίχ. 85-86
43. «Μὲ μία καρδίαν ὅλοι, μιὰ γνώμην, μιὰ ψυχή, κτυπᾶτε τοῦ Τυράννου τὴν ρίζαν, νὰ χαθῇ». Θούριος, στίχ. 105-106
44. «Νὰ λάμψῃ πάλιν Λευθεριά, ὡς ἦτον τότε μιὰ φορά». Ὕμνος Πατριωτικός, στροφὴ 20
45. «Πῶς οἱ προπάτορές μας ὡρμοῦσαν σὰν θεριά, γιὰ τὴν ἐλευθερίαν πηδοῦσαν στὴ φωτιά». Θούριος στίχ. 117-118
46. «Νὰ σφάξωμεν τοὺς λύκους, ποὺ τὸν ζυγὸν βαστοῦν καὶ Χριστιανοὺς καὶ Τούρκους σκληρὰ τοὺς τυραννοῦν». Θούριος, στίχ. 121-122
47. «Εἰς τὴν δικαιοσύνην νὰ σκύψῃ ὁ ἐχθρός». Θούριος, στίχ. 124
48. «Αὐτοὶ (οἱ καπετανέοι) Τυράννους δὲν ψηφοῦν, κ᾿ ἐλεύθεροι στὸν κόσμον ζοῦν, πλοῦτος, ζωή, τιμή τους, εἶν᾿ μόνο τὸ σπαθί τους». Ὕμνος Πατριωτικός, στροφὴ 32
49. «Πάντοτε ἡ σταθερότης εἶναι πρᾶγμα ἐπαινετὸν αὐτὴ ἔχει τὰ πρωτεῖα πολλῶν ἄλλων ἀρετῶν». Ἠθικὸς Τρίπους, σελ. 187
50. «Σταθερὸς ἂς διαμένῃ στὴν φιλίαν του τινάς, γιὰ νὰ ἔχῃ τῆς ζωῆς του τὰς ἡμέρας του τερπνάς». Ἠθικὸς Τρίπους, σελ. 187

-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-

Από την έρευνά μου στο διαδίκτυο

Γ. Β. Λογαράς