Η Κασσιανή

Η Ζωή που ανέτειλε απ' τον Τάφο του Αναστάντος Κυρίου μας και το Φως της ελπίδας, που μας χάρισε και μας χαρίζει ο Θεάνθρωπος με την Ανάστασή Του, ας σκορπίζει την Αγάπη, τη Χαρά, την Αισιοδοξία και την Πίστη στην καθημερινότητα του καθενός μας.

Επιμέλεια: Γεώργιος Λογαράς 

Πρόκειται, ίσως, για το πιο παρεξηγημένο πρόσωπο της θρησκείας μας.

Μια γυναίκα, ξεχωριστή με τη δική της παρουσία στην Ιστορία και με ένα έργο, που αν μη τι άλλο έμεινε αθάνατο.

Η Κασσιανή είναι η γυναίκα που «έδωσε» το όνομα της στο γνωστό τροπάριο «κερδίζοντας» ταυτόχρονα το στίγμα της «εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσας Γυνής».

Η Κασσιανή ή Κασ(σ)ία, ή Εικασία, ή Ικασία (μεταξύ 805 και 810 - 865) ήταν Βυζαντινή ηγουμένη, ποιήτρια, συνθέτρια και υμνογράφος στην οποία αποδίδεται το ψαλλόμενο την Μεγάλη Τρίτη τροπάριο που αρχίζει με τις λέξεις: "Κύριε η εν πoλλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή..".

Η ζωή και το έργο της καλύπτεται από μια ασάφεια.

Αρχικά, το όνομά της, το οποίο απαντάται στις πηγές με τις τέσσερις προηγούμενες παραλλαγές. Το πρώτο - Κασσιανή - προέκυψε επειδή ίσως το όνομά της δεν ήταν συνηθισμένο και της δόθηκε όνομα καλογερικό, δηλαδή τη θηλυκή μορφή του γνωστού καλογερικού ονόματος Κασσιανός. Το δεύτερο, - Κασ(σ)ία - χρησιμοποιείται απ' την ίδια στην ακροστιχίδα του μοναδικού σωζόμενου κανόνα της. Τέλος οι δύο τελευταίες παραλλαγές, - Εικασία ή Ικασία - προέκυψαν απ' το λάθος ενός αντιγραφέα που προσέθεσε το γράμμα «Ι».

Πρώτος Βυζαντινός χρονογράφος που παρέχει στοιχεία περί της ζωής της Κασσιανής είναι ο Συμεών ο Μάγιστρος, τον οποίο και ακολουθούν πολλοί άλλοι μεταξύ δε αυτών ο Λέων ο Γραμματικός, ο Ιωάννης Ζωναράς κ.ά. Η Κασσιανή είναι μία απ' τους πρώτους μεσαιωνικούς συνθέτες τα έργα των οποίων σώζονται αλλά και μπορούν να ερμηνευτούν από σύγχρονους ειδικούς και μουσικούς. Περίπου 50 απ' τους ύμνους έχουν διασωθεί και 23 απ' αυτούς περιλαμβάνονται στα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο ακριβής αριθμός τους είναι εξαιρετικά δυσχερές να προσδιοριστεί, καθώς πολλοί ύμνοι αποδίδονται σε διαφορετικά πρόσωπα σε διάφορα χειρόγραφα, ενώ συχνά δεν σώζεται το όνομα του υμνογράφου. Επιπλέον, σώζονται 789 μη λειτουργικοί της στίχοι. Πρόκειται κυρίως για «γνωμικά», όπως για παράδειγμα το παρακάτω:

«Απεχθάνομαι τον πλούσιο άντρα που γκρινιάζει σαν να ήταν φτωχός.»

Γεννήθηκε μεταξύ του 805 και του 810 στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γόνος φεουδαρχικής οικογενείας. Ο πατέρας της Κασσιανής, επιφανές μέλος αυτής της οικογένειας φαίνεται πως του είχε απονεμηθεί ο τίτλος του Κανδιδάτου στην αυλή της Βασιλεύουσας.  Όταν μεγάλωσε συνδύαζε τη σωματική ομορφιά με την εξυπνάδα της.

Τρεις Βυζαντινοί χρονικογράφοι, ο Συμεών ο μεταφραστής, ο Γεώργιος Αμαρτωλός κι' ο Λέων ο Γραμματικός, αναφέρουν ότι έλαβε μέρος στην τελετή επιλογή νύφης για τον αυτοκράτορα Θεόφιλο, την οποία είχε οργανώσει η μητριά του Ευφροσύνη.

Σ' αυτή τη τελετή, που τοποθετείται χρονικά ή στο 821 ή στο 830, ο αυτοκράτορας επέλεγε τη σύζυγο της αρεσκείας του δίνοντας της ένα χρυσό μήλο.

Θαμπωμένος απ' την ομορφιά της Κασσίας, ο νεαρός αυτοκράτορας την πλησίασε σχεδόν έτοιμος να της δώσει το χρυσό μήλο που συμβόλιζε ότι την είχε επιλέξει και της είπε: «Ὡς ἂρα διά γυναικός ἐρρύη τὰ φαῦλα» «Από μία γυναίκα ήρθαν στον κόσμο τα κακά [πράγματα]», αναφερόμενος στην αμαρτία και τις συμφορές που προέκυψαν από την Εύα. Η Κασσία, ετοιμόλογη, του απάντησε: «Ἀλλά καὶ διά γυναικός πηγάζει τά κρείττω» «Και από μία γυναίκα [ήρθαν στον κόσμο] τα καλά [πράγματα]», αναφερόμενη στην ελπίδα της σωτηρίας από την ενσάρκωση του Χριστού μέσω της Παναγίας.

Με βάση την παράδοση ο ακριβής διάλογος ήταν:

- Εκ γυναικός τα χείρω.

- Και εκ γυναικός τα κρείττω.

Ο εγωισμός του Θεόφιλου τραυματίστηκε μ' αποτέλεσμα ν' απορρίψει την Κασσιανή και να επιλέξει τη Θεοδώρα απ' την Παφλαγονία της Μικράς Ασίας για σύζυγό του.

Όμορφη μεν, ετοιμόλογη κι' αυθάδης για τα δεδομένα της εποχής, έχασε το χρυσό μήλο που τελικά πήγε στη Θεοδώρα, κι' εκείνη κατέληξε σε μοναστήρι.

Πάντως το επεισόδιο αυτό αμφισβητείται απ' τους νεώτερους ιστορικούς. Τα κύρια επιχειρήματα είναι ότι οι διηγήσεις του επεισοδίου εμφανίζονται 100 περίπου χρόνια αφού έζησε ο Θεόφιλος, το διήγημα περιέχει μοτίβα απ' την περιοχή του μύθου και της μεταγενέστερης δημώδους παράδοσης η οποία δημιουργήθηκε σταδιακά μέσα στους εικονολατρικούς κύκλους ως αντίδραση ενάντια στο μεροληπτικό εγκώμιο της αυτοκράτειρας Θεοδώρας.

Οι επόμενες πληροφορίες που σώζονται για την Κασσιανή είναι ότι το 843 ίδρυσε ένα κοινόβιο στα δυτικά της Κωνσταντινούπολης, κοντά στα τείχη της πόλης, του οποίου έγινε και η πρώτη ηγουμένη.  

Αν και πολλοί ερευνητές αποδίδουν την επιλογή της αυτή στην αποτυχία της να γίνει αυτοκράτειρα, μία επιστολή του Θεόδωρου του Στουδίτου αποδίδει διαφορετικά κίνητρα στην ενέργεια της αυτή. Διατηρούσε στενή σχέση με τη γειτονική Μονή Στουδίου, η οποία έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην επανέκδοση Βυζαντινών λειτουργικών βιβλίων τον 9ο και το 10ο αιώνα, με αποτέλεσμα τη διάσωση των έργων της. Στη συνέχεια η Κασσιανή εξαφανίζεται απ' το ιστορικό προσκήνιο, αν και καμιά Βυζαντινή ή άλλη πηγή, κοσμική ή εκκλησιαστική δεν μας πληροφορεί αν εξορίστηκε απ' τους εικονομάχους ή τους εικονόφιλους αυτοκράτορες.

Το Υμνογραφικό της έργο

Στην Κασσιανή αποδίδονται μια σειρά από λειτουργικά ποιήματα: ένας κανόνας "Περί των νεκρών"  ο οποίος σώζεται μόνο σε ένα χειρόγραφο και στην ακροστιχίδα του αναφέρεται το όνομα της ποιήτριας. Επίσης στην ποιήτρια αποδίδεται το τετραώδιο του Μεγάλου Σαββάτου "Άφρων γηραλέε". Σώζονται επίσης 21 Στιχηρά Ιδιόμελα, δηλαδή μικρότερα ποιήματα προς τιμήν διαφόρων Αγίων για ορισμένες μέρες του εκκλησιαστικού έτους, απ' τα οποία σήμερα χρησιμοποιούνται στην επίσημη λειτουργία μόνο 7.

Γενικά είναι δύσκολο να διαπιστωθεί η συγγραφική αυθεντικότητα των κομματιών, γιατί δεν μπορούν να στηριχθούν στοιχεία πάνω στα χαρακτηριστικά του συγγραφικού ύφους.

Εκτός απ' τα λειτουργικά ποιήματα η Κασσιανή συνέταξε μια σειρά από πνευματώδη ημι-θρησκευτικά επιγράμματα, που τους έχει αποδοθεί ο χαρακτηρισμός "Γνώμαι" κι' έτσι εμφανίζονται στα χειρόγραφα.

Έχουν γραφεί στον Βυζαντινό 12-σύλλαβο, ο οποίος ρυθμίζεται σύμφωνα με τον τονισμό της λέξης και σπάνια υπερβαίνουν τις δύο γραμμές σε έκταση. Σ' αυτές περιγράφονται ανθρώπινες ιδιότητες και χαρακτήρες κι' εξυμνείται η φιλία, η εξυπνάδα και η σιωπή κατά την κατάλληλη στιγμή. Επίσης καυτηριάζονται διάφορες ανθρώπινες αδυναμίες όπως η φιλαργυρία, η ανοησία, το ψεύδος κ.α.

Το Τροπάριο της Κασσιανής

Με βάση την παράδοση ο αυτοκράτορας Θεόφιλος συνεχίζοντας να είναι ερωτευμένος μαζί της, επιθυμούσε να την δει για μία τελευταία φορά πριν πεθάνει κι' έτσι πήγε στο μοναστήρι όπου βρισκόταν.

Η Κασσιανή ήταν μόνη στο κελί της γράφοντας το τροπάριο της όταν αντιλήφθηκε την άφιξη της αυτοκρατορικής ακολουθίας. Τον αγαπούσε ακόμη αλλά πλέον είχε αφιερώσει τη ζωή της στο Θεό γι' αυτό και κρύφτηκε, μη επιθυμώντας ν' αφήσει το παλιό της πάθος να ξεπεράσει το μοναστικό της ζήλο.

Άφησε όμως το μισοτελειωμένο ύμνο της πάνω σ' ένα τραπέζι.

Ο Θεόφιλος ανακάλυψε το κελί της και μπήκε σ' αυτό ολομόναχος. Την αναζήτησε αλλά μάταια. Εκείνη τον παρακολουθούσε μέσα από μία ντουλάπα στην οποία είχε κρυφτεί. Ο Θεόφιλος στενοχωρήθηκε, έκλαψε και μετάνιωσε, που για μία στιγμή υπερηφάνειας έχασε μία τόσο όμορφη, έξυπνη κι' αξιόλογη γυναίκα.

Στη συνέχεια βρήκε τα χειρόγραφα της Κασσιανής επάνω στο τραπέζι και τα διάβασε. Μόλις ολοκλήρωσε την ανάγνωση κάθισε και πρόσθεσε ένα στίχο στον ύμνο. Σύμφωνα με την παράδοση ο στίχος αυτός ήταν:

«ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν, κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη»

Φεύγοντας εντόπισε την Κασσιανή που κρυβόταν στην ντουλάπα αλλά δεν της μίλησε, σεβόμενος την επιθυμία της. Η Κασσιανή βγήκε απ' την κρυψώνα της μετά την αναχώρηση του αυτοκράτορα, διάβασε την προσθήκη του και στη συνέχεια ολοκλήρωσε τον ύμνο.

Η ΕΝ ΠΟΛΛΑΙΣ ΑΜΑΡΤΙΕΣ

Όπως είναι γνωστό, ακόμη και σε ανθρώπους που δεν πηγαίνουν καν στην Εκκλησία, το πιο γνωστό κείμενο της είναι το ομώνυμο της τροπάριο. Μιλά για μια πόρνη που προσφέρει μύρα στον Ιησού, πριν τον ενταφιασμό Του.

Πρόκειται για ένα απίστευτης δυναμικής κείμενο, που μέσα σε μόλις 116 λέξεις κάνει τον αναγνώστη του να νιώθει ένα χείμαρρο συναισθημάτων.

Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι μόνο γι' αυτό το τροπάριο, αρκετοί ναοί κάθε χρόνο αναζητούν έμπειρους ψάλτες, που να μπορούν να αποδώσουν σωστά το κείμενο.

Γεννημένη κάπου 800 χρόνια μετά τον Χριστό δεν θα μπορούσε να είναι η πόρνη του τροπαρίου.

Η ζωή της πάλι, δεν ήταν σε καμία περίπτωση τέτοια που να μπορούσε να «ταυτιστεί» με την πόρνη.

Έναν άνδρα ερωτεύτηκε κι' η απόρριψη του στάθηκε αρκετή για να την στείλει σε μοναστήρι.

Ήταν η Μαρία η Μαγδαληνή;

Μια άλλη γυναίκα, σύγχρονη αυτή τη φορά του Ιησού,  που επίσης έχει δεχθεί μια ιστορική «ρετσινιά» είναι η Μαρία η Μαγδαληνή.

Η Μαγδαληνή είναι το πρώτο όνομα, που λένε όσοι μαθαίνουν πως η γυναίκα που περιγράφεται στο τροπάριο δεν είναι η Κασσιανή.

Ούτε όμως κι' εκείνη ήταν αυτή.

Η Μαγδαληνή ήταν μια γυναίκα δαιμονισμένη κατά το Ευαγγέλιο, που αφού ο Χριστός την απελευθέρωσε, εκείνη Τον ακολούθησε μέχρι την τελευταία στιγμή.

Η γυναίκα λοιπόν αυτή «η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα» είναι άγνωστη.

Λέγεται πως ο Ευαγγελιστής Λουκάς που περιγράφει στο Ευαγγέλιο του την σκηνή, που αλείφει τα πόδια του Ιησού με το πιο ακριβό μύρο, δεν διέσωσε το όνομα της για να μην την στιγματίσει.

Για την ιστορία να σημειώσουμε πως η Κασσιανή θεωρείται Οσία της Εκκλησίας και τιμάται στις 7 Σεπτεμβρίου. Όσο για το τροπάριο; Το κείμενο του που ακολουθεί είναι η πραγματικά ζωντανή απόδειξη της απίστευτης δυναμικής της αθάνατης Ελληνικής γλώσσας, που δυστυχώς δεν μιλάμε σήμερα.

Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα Γυνή,

την σην αισθομένη Θεότητα, μυροφόρου αναλαβούσα τάξιν,

οδυρομένη μύρα σοι, προ του ενταφιασμού κομίζει.

Οίμοι! λέγουσα, ότι νυξ μοι, υπάρχει, οίστρος ακολασίας,

ζοφώδης τε και ασέληνος, έρως της αμαρτίας.

Δέξαι μου τας πηγάς των δακρύων,

ο νεφέλαις διεξάγων της θαλάσσης το ύδωρ•

κάμφθητί μοι προς τους στεναγμούς της καρδίας,

ο κλίνας τους Ουρανούς, τη αφάτω σου κενώσει•

καταφιλήσω τους αχράντους σου πόδας,

αποσμήξω τούτους δε πάλιν, τοις της κεφαλής μου βοστρύχοις•

ων εν τω Παραδείσω Εύα το δειλινόν, (αυτός είναι ο στίχος που πρόσθεσε ο Θεόφιλος)

κρότον τοις ωσίν ηχηθείσα, τω φόβω εκρύβη.       

Αμαρτιών μου τα πλήθη και κριμάτων σου αβύσσους,

τις εξιχνιάσει ψυχοσώστα Σωτήρ μου;

Μη με την σην δούλην παρίδης, ο αμέτρητον έχων το έλεος.

-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-

Η Ζωή που ανέτειλε απ' τον Τάφο του Αναστάντος Κυρίου μας και το Φως της ελπίδας, που μας χάρισε και μας χαρίζει ο Θεάνθρωπος με την Ανάστασή Του, ας σκορπίζει την Αγάπη, τη Χαρά, την Αισιοδοξία και την Πίστη στην καθημερινότητα του καθενός μας.

-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-

Γ. B. Λογαράς